Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ALTINCI FƏSİL ORTA ƏSRLƏR Xristianlıq və fəlsəfə
265
ALTINCI FƏSİL ORTA ƏSRLƏR Xristianlıq və fəlsəfə
Bizim eranın dördüncü əsrinin sonunda Roma imperiyası iki hissəyə bölündü və bundan bir qədər öncə isə xristianlıq aparıcı dövlət dini oldu. Bu zaman (375-568) german tayfalarının yerdəyişməsi baş vermişdi ki, bu da qərbi Roma imperiyasının tənəzzülünə gətirib çıxardı. Antik dövr başa çatdı, Orta əsrlər başladı 112 .
çevrilməsindən sonra baş verən bəzi dəyişiklikləri nəzərdən keçirək və sonra Roma imperiyasının orta əsr cəmiyyətinə keçidi ilə bağlı dəyişikliklər üzərində dayanaq. Artıq o barədə danışılmışdır ki, ellinist-Roma dövrünün sosial şəraiti, görünür ki, siyasətdən müəyyən dərəcədə ayrılmanı və nəzəri fəlsəfəyə marağın itirilməsini şərtləndirmişdir. Mənafelər əsasən etik məsələlərlə məhdudlaşırdı, onların da mərkəzində fərd dururdu. Amma Son antik dövr ərzində bu "həyati fəlsəfə" də getdikcə daha çox məyusluq doğururdu. İnsanlar öz daxili dünyalarında fövqəltəbii başlanğıcın axtarışına üz tuturdular. Onlar müstəsna dərəcədə ağır həyati problemlərinin həllini dini sferada axtarırdılar. Neoplatonizm (və müəyyən dərəcədə son stoisizm) oyanmış bu dini yönümün ifadəsi oldu, xristianlıq burada xalq içərisində yayılmaq üçün əlverişli zəmin tapdı.
Xristianlıq hər bir kəsə müraciət edirdi. O, hər bir kəsə ümid verirdi. Siyasi hüquqsuzluğun, maddi rifah halının olmamasının və fiziki əzabların əksinə olaraq, zülmün, qüvvənin zəifliyinin, xarakterin zəifliyinin əksinə olaraq, ümid hər bir kəs üçün mövcuddur. Xristianlıq bəyan edir ki, yerdəki həyat dramatik tarixi prosesin tərkib hissəsidir, onun sonunda isə hər bir kəsi əzabların və bu həyatın ədalətsizliklərinin müqabilində ədalətli mükafat gözləyir. Hər şeydən yüksəkdə Tanrı-Ata durur, o, dünyanın yaradıcısıdır, mərhəmətli, həmişə ədalətli və həmişə haqlı olan ruhdur. Bəs, ilk xristianların ellinistik intellektual həyatla münasibəti necə idi? İntellektuallar yunan və ellinistik fəlsəfə ruhunda tərbiyə
112 "Orta əsrlər", medium aevum, adı retrospektiv olaraq o kəslər tərəfindən verilmişdir ki, onlar Antik dövr ("qədim dövr") və Renessans (antik mədəniyyətin "dirçəlişi") arasındakı zaman intervalını Qaranlıq zəmanə olaraq nəzərdən keçirmişlər. 266
olunmuşdular və Bibliyada təsvir olunandan tamamilə fərqli bir dünyada yaşayırdılar. Xristian teoloqları bu intellektuallara necə cavab verməli idilər? Onlar onları xristianlığa gətirmək üçün Bibliyanı onların dilinə "tərcümə etməyə" çalışmalıdırlarmı? və ya onlar bütün yunan fəlsəfəsini bir bütpərəst yanılma kimi mühakimə etməli və intellektuallarla Bibliyanın dilində danışmalı idilərmi? İki strategiya göz qarşısında idi. Birincini müəyyən anaxronizm qarışığı ilə "katolik" adlandırmaq olar - bütpərəst fəlsəfi ənənə də həmçinin Tanrı tərəfindən yaradılmışdır. Elə buna görə də, ona müsbət yanaşmaq və xristian təlimini fəlsəfənin köməyi ilə şərh etməkdən çəkinməmək gərəkdir. İkinci strategiyanı "protestant" (və ya "fundamentalist") adlandırmaq olar - xristian həqiqəti yalnız Bibliyada, xüsusən Yeni Vəsiyətdədir. Bu həqiqət yunan fəlsəfəsi kimi bütpərəst ənənə ilə təhrif olunmamalıdır. Birinci strategiya daha effektiv oldu və İncilin mənasını yunan və ellinistik fəlsəfənin köməyi ilə daha anlaşıqlı etmək səyləri nəticəsində xristian teologiyasının yaranmasına gətirib çıxardı. Xristian teologiyası apologetika, yəni xristianlığı o günlərin əsasən qeyri-xristian intellektualları tərəfindən irəli sürülən etirazlardan müdafiə kimi başladı. Öncə xristianlığın və neoplatonizmin sintezi baş verdi, baxmayaraq ki, son stoisizm də müəyyən əhəmiyyətə malik idi. Bu teoloji sintez təqribən III əsrdən XII əsrə kimi, yəni demək olar ki, bütün Orta əsrlər boyunca üstünlük təşkil etmişdir. XIII əsrdə qərb xristian dünyasında Aristotel məşhurluq qazanır və xristian təlimi aristotelizm ilə sintez olunur. O zamandan da bu sintez Roma katolik kilsəsinin fəlsəfəsi olur. Orta əsrlərdə məhz fəlsəfə və teologiya həqiqi idraka iddialı olan fəaliyyətin intellektual formaları idilər. (Təbiətşünaslıq bu sözün müasir mənasında son Orta əsrlərə qədər Avropanın mədəni həyatında çətin ki, mövcud ola bilərdi). Elə buna görə də, mərkəzi mövzulardan biri, təbii ki, inamın və zəkanın qarşılıqlı münasibətləri mövzusu oldu. Mənəvi və intellektual fəaliyyətin bu iki növü bir-birinə münasibətdə müəyyənləşməli idilər. Hansı məsələlər fəlsəfəyə və hansı məsələlər teologiyaya aiddir? Qeyd edək ki, Renessansdan sonra təbiətşünaslığın və fəlsəfənin (və teologiyanın) fəaliyyət sferalarının ayrılmasının analoji problemi yarandı. Orta əsr fəlsəfəsinin və teologiyanın sıx əlaqəsi çox zaman belə təsəvvür edilir ki, sanki teologiya fəlsəfəni, obrazlı deyilsə, öz buzlu qucağına sığır. Fəlsəfə sanki "əziyyət çəkən" tərəf kimi təqdim olunur. Lakin eyni ilə təsdiq etmək olar ki, məhz yunan və ellinistik fəlsəfə xristian teologiyasına "zərər vurmuşdur". Axı teoloji müddəalar (doqmatika) ellinistik (neoplatonçu) filosofların istifadə etdikləri dillə Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|