Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Skeptisizmin Avqustin tərəfindən təkzib olunması
282
kifayət qədər əsas əldə etmiş olur. Hətta əgər hadisə haqqında həqiqət müəyyənləşməmişsə də, onun haqqında biliyin bu və ya digər dərəcədə əsaslandırılmış olduğunu qiymətləndirmək olar. Ehtimala xüsusi əhəmiyyət verən mötədil skeptisizmdən yeni informasiyanın sistematik olaraq yığılması və onun mövcud biliklə uyğunlaşdırılması ideyasına kimi isə bir o qədər də çox məsafə yoxdur. Buradan empirik tədqiqatlara kimi yalnız bir-neçə addım vardır. Amma, Karnead görünür ki, ayrıca insanın artıq malik olduğu informasiyanın yoxlanılma tövsiyəsindən uzağa getməmişdir. Hər şeydən öncə demək lazımdır ki, yeni informasiyanın sistematik olaraq yığılma arzusu və ya tələbi Karneada yaranmamışdı. Bununla belə, o, mülahizələrin miqdarına və uyğunluğuna əsaslanaraq onların doğruluq ehtimalının daimi olaraq yoxlanılmasının vacibliyini vurğulayır. Hətta əgər şeylərin həqiqi mahiyyəti bu yolda açılmasa da, o, praktik nöqteyi-nəzərdən kifayət qədər daha yaxşı biliyə aparıb çıxarır. Bu paraqrafın başlanğıcında qeyd olunmuşdu ki, antik skeptisizm sofistlərə gedib çıxır. Sonra skeptisizm tərəfindən formulə edilmiş problemlərlə Orta əsrlərin başlanğıcında teoloq və filosof Avqustin, Yeni dövrün başlanğıcında isə rasionalist Dekart və empiriklər 124 - Lokk və Hyum - məşğul olurlar. Skeptisizmin Avqustin tərəfindən təkzib olunması
Skeptiklər deyirdilər ki, müəyyən bilik bizim üçün əlçatmazdır. Avqustin isə hesab edirdi ki, o, belə bir biliyin əslində mümkün olduğunu nümayiş etdirməklə bu mülahizəni təkzib edə bilər. Dörd sahəni göstərək ki, Avqustinin fikrincə, burada müəyyən bilik tapıla bilər.
1) Hətta bizim hisslərimiz belə bizi aldadır və biz deyirik ki, bizim hiss etdiyimiz hər bir şey şübhəlidir, biz öz şübhəmizə də və deməli, öz mövcudluğumuza şübhələnə bilmərik. Belə ki, mən şübhələnirəm və mən bir şübhələnən olaraq da zəruri olaraq mövcudam. Deməli, biz təkzib oluna bilməyən, bütün mümkün şübhələrdən yüksəkdə duran həqiqətə malikik: kim şübhə edirsə, mövcuddur. Beləliklə, bu sahədə müəyyən bilik vardır ki, skeptisizmin onun qeyri-mümkünlüyü barədə mülahizəsini təkzib edir.
283
(Burada biz o məsələyə toxunmayacağıq ki, skeptisizmin elə mötədil formaları mövcuddur ki, bu arqumentlə təkzib olunmur). Avqustinin bu fikir yönümü Dekartın 1200 il sonra söylədiyi məşhur ifadəni xatırladır: Cogito, ergo sum (düşünürəm, deməli mövcudam. Baxın. Fəsil 10). Subyektin özündən ötəri bilavasitə gerçəkliyinin müəyyən biliyin bazisi olaraq nəzərdən keçirilməsi Avqustin təfəkkürünün "modernist" (müasir) cizgisidir (baxın. Fəsil 7). 2) Avqustin deyir ki, biz şübhəni mümkün olduğu qədər uzaqlara yaysaq, onda biz yalnız "mən mövcudam" biliyi ilə deyil, həm də "mən arzulayıram", "mən hiss edirəm", "mən bilirəm" (ki, mən şübhələnirəm, arzu edirəm, düşünürəm, . . .) biliyi ilə qalmış olarıq. Qısa deyilsə, biz dərk edən bir varlıq olaraq özümüz haqqında bir sıra mübahisəsiz biliklərlə qalmış oluruq. O zaman ki, dərk edən varlıq özünə öz mental vəziyyətlərini dərk etdiyini deyir, artıq o, bunun müəyyən bir bilik olduğunu dərk etmiş olur. O zaman ki, mən arzulayıram, o zaman ki, mən sevirəm, o zaman ki, mən şübhələnirəm və o zaman ki, mən bütün bunlar haqqında bilirəm (ki, mən mövcudam, mən sevirəm, mən şübhələnirəm), onda mən əminliklə təsdiq edə bilərəm ki, mən müəyyən biliyə malikəm. Beləliklə, Avqustin güman etmişdir ki, skeptisizm bizim mental vəziyyətlərimizin idrakına münasibətdə təkzib oluna bilər. İntrospeksiya (xarici şeylərin və hadisələrin hissi təcrübəsinin əksinə olaraq) bizi müəyyən biliyə aparır. Burada etiraz etmək olar ki, skeptiklər, ehtimal ki, inkar etməzdilər ki, mental vəziyyətlər barədə bir anlıq mülahizələr kifayət qədər müəyyən bilik təqdim edə bilər (o vaxta qədər ki, biz hiss etdiyimizi ifadə etmək üçün dildən istifadə edərkən səhvə yol vermirik). Bəs uyğun emosional vəziyyət ötüb keçdikdən sonra onların doğurduğu bir anlıq belə mülahizələr həqiqi olaraq tanına bilərmi? Avqustin, görünür, düşünmüşdür ki, fərdin öz daxili vəziyyəti barədə mülahizələri hətta zaman ötdükdən və yaranmış vəziyyətlər başqaları ilə əvəz olunduqdan sonra da müəyyən bilik olaraq qalacaqdır. Bu, o deməkdir ki, biz özümüz barədə ötəri biliklə yanaşı, müəyyən biliyə də malik ola bilərik. Amma bu halda biz öz yaddaşımıza və bizim daxili təcrübəmizin dilin köməyi ilə ifadəsinə etibar etməliyik, baxmayaraq ki, yaddaşımız səhv edə bilər və dil, ola bilər ki, heç də həmişə düzgün istifadə olunmasın və anlaşılmasın. Amma Avqustin əmin idi ki, bizim introspeksiyaya əsaslanan və ani təcrübənin sərhədləri kənarına çıxan müəyyən biliyə malik olduğumuzu göstərə bilmişdir. İntrospeksiya, ən azı müəyyən mənada, bizə bizim daxili həyatımız barədə xarici hadisələr haqqında hislərin köməyi ilə aldığımız bilikdən daha etibarlı olan bilikləri verir. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|