Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
280
(ümumi mülahizələr və ya müqəddimələr) barədə müəyyən biliyə malik ola bilmirlər. Antik skeptiklərin içərisində müəyyən biliyə malik olma imkanlarının əleyhinə yönələn oxşar etirazların nə qədər uzağa aparacaqları ilə bağlı müxtəlif mövqelər mövcud idi. Adətən antik skeptisizmin banisi olaraq nəzərdən keçirilən Pirron bu etirazları o qədər ciddi hesab edirdi ki, yeganə düzgün nöqteyi-nəzər olaraq istənilən nöqteyi-nəzərdən imtinanı qəbul etdi. Digər skeptiklər isə, daha çox Karneadə oxşar olaraq, bu etirazların idrakın müxtəlif dərəcələrini aydınlaşdırmaq üçün əhəmiyyətini vurğulayırdılar. Skeptiklərin biliyin mümkün olmadığını təsdiq etdikləri ölçüdə bu müddəa öz-özünü təkzib edirdi. Onun öz-özünə tətbiq olunması ziddiyyətlidir. Radikal skeptisizm paradoksaldır və deməli, inandırıcı deyildir. Elə buna görə də, skeptisizmin şərhi zamanı aydınlaşdırmaq vacibdir ki, skeptiklər əslində nəyi təsdiq edirdilər. Onların şübhəsi nə qədər tam və mütləq idi və o, özünün həqiqi olduğunu hansı formada iddia edirdi? Görünür ki, biz skeptisizmə münasibətdə qəbul olunmuş nöqteyi-nəzəri belə bir qaydada ifadə edə bilərik. Skeptiklər praktik mülahizələrdən çıxış edərək öz hissi qavrayışlarına və onlara müasir olan təsəvvürlərə uyğun olaraq yaşayırdılar. Amma onlar bunu bu qavrayışlarda və təsəvvürlərdə nəyin mümkün həqiqət olduğuna müəyyən münasibət göstərmədən edirdilər. Onlar öz arqumentlərini demək olar ki, bir tələbə kimi, dərslikdə yazılanın həqiqət olub- olmaması barədə düşünməyərək nəzərdən keçirirdilər. Bu mənada skeptisizm təsdiq edir ki, biz müxtəlif mülahizələrin həqiqiliyinin qiymətləndirilməsindən kənara çəkilərək düzgün hərəkət edirik. Skeptik özünü buna hazırlamış bir insan olaraq istənilən nöqteyi- nəzəri həqiqi və ya yalan olaraq nə qəbul edir, nə də inkar edir. Onu hər hansı bir qiymətləndirmə olmadan müşahidə qane edir. Digər filosoflar mülahizə predmeti haqqında mühakimə yürütdükləri halda, skeptiklər bu mülahizəni inkar etmirlər, onu digəri ilə əvəz edirlər. Skeptiklər bizim müzakirə olunan predmet barədə bu mülahizədə ifadə etdiyimiz həqiqi və müəyyən biliyin problematik olduğunun nümayiş etdirilməsi ilə qane olurlar. Onlar bu predmet haqqında istənilən mülahizənin problematik xarakter daşıdığını göstərmək üçün səy edirlər. Bir məsələ qalır ki, skeptiklərin özləri müəyyən nöqteyi-nəzəri qəbul etmədən çəkinmənin düzgün olması haqqında öz biliklərinin haradan götürürlər. Əlbəttə ki, əgər bu biliyin özü həqiqi və müəyyəndirsə?
281
Bu suallara cavabı ən yaxşı bir qaydada məhz skeptiklərin necə verə biləcəkləri üzərində düşünmədən belə hesab etmək olar ki, onlar bütövlükdə, yəqin, düşünürdülər ki, skeptisizm həyata düzgün münasibət üçün mühümdür. Bizim həyat tərzimiz barədə, məsələn, dini əqidəyə əsaslanan fikirlərimizin narahatlığa və həyəcana aparıb çıxara biləcəyini nəzərə alaraq, skeptiklər öyrədirdilər ki, biz bu əqidələr barədə müəyyən heç nə bilə bilmərik və deməli, onlarla bağlı narahat olmaq üçün heç bir əsasımız yoxdur. Həyata skeptik münasibət adamları ruhun sakitliyi ilə təmin etməli idi. Stoiklər xoşbəxtliyə və ruhi sakitliyə aparan yolu xarici tələbatlardan xilas olmada gördükləri kimi, epikürçülər xoşbəxtliyi ölçülüb-biçilmiş, sərhesab həzdə gördükləri kimi, skeptiklər bunu inamdan imtinada, metafizik və dini məsələlərə münasibətdə müəyyən mövqeni tutmada görürdülər. Nə qədər ki, biz prinsipial olaraq heç nə bilmirik və deməli, hər bir şey eyni əhəmiyyətə (adiafora) malikdir, onda bizim ruhumuzun sakitliyinə heç nə mane olmamalıdır. Pirron daha radikal skeptik mövqe ("şeylərin əslində necə olduqlarını biz ümumiyyətlə bilə bilmərik") tutduğu halda, Karnead skeptisizmi müəyyən empirik meyllə, özünəməxsus "ehtimal nöqteyi- nəzərindən", biliyin dərəcələri barədə bir təlim olaraq inkişaf etdirmişdir. Karnead həqiqətən də hesab edirdi ki, mühakimələrin həqiqi mənalarını müəyyənləşdirmək üçün biz heç bir meyara malik deyilik. Amma o, həmçinin güman etmişdir ki, biz ona etibar edə bilərik ki, cümlədə təqdim olunan məzmunda doğruluğu bu və ya digər dərəcədə ehtimal olunan nəsə vardır. Məsələn, biz bir hadisə ilə rastlaşdığımız zaman və onun haqqında çoxlu müxtəlif, amma bir-biri ilə uzlaşan, bu hadisə barədə bizim təsəvvürümüzə uyğun gələn hissi qavrayışlara malikiksə, onda biz ona etibar etmək üçün onlar bir-birinə zidd olduqları hala nisbətən daha yaxşı əsasa malikik. Biz bir-birinə harmonik olaraq uyğun gələn hissi qavrayışlara nə qədər çox malikiksə, hadisənin ümumi mənzərəsinin düzgünlük ehtimalı bir o qədər də çoxdur. Bunun ardınca qeyd edək ki, müxtəlif fərdlərin qavrayışları arasındakı harmoniya bu mənzərəni fərdlər ziddiyyətli qavrayışlara malik olduqları situasiya ilə müqayisədə daha çox ehtimallı edir. İstər bir nəfərdə, istərsə də müxtəlif müşahidəçilərdə bir-biri ilə harmoniya təşkil edən qavrayışların artımı ilə ümumi obraz daha ehtimallı olacaqdır, hətta əgər biz ondan hadisənin həqiqi mənzərəsini verməyi ciddi olaraq tələb elə bilməsək belə. Bu, praktik olaraq kifayətdir. Analoji olaraq hakim müxtəlif şahid ifadələrinin bir-birinə necə uyğun gəldiyini qiymətləndirərək hökmün çıxarılması üçün Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|