Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
278
hüquqlarımızın yetəcəyindən daha güclü mühakimələrin alınmasına imkan yaradır. Elə buna görə də, etibarsızdır 120 .
Deduksiya müəyyən qaydaların köməyi ilə bir çox verilmiş müddəalardan (müqəddimələrdən) hər hansı bir müddəanın çıxarılmasıdır. Bu müddəa həqiqi olacaqdır, əgər müqəddəm şərtlər həqiqidirlərsə və nəticə çıxarma qaydaları ümumi əhəmiyyətə malikdirsə. Əgər bizə məlumdursa bütün insanlar danışmaq qabiliyyətinə malikdirlər və Sokrat insandır, onda biz belə bir nəticə ala bilərik ki, Sokrat danışmaq qabiliyyətinə qabildir. Amma, belə bir nəticə yeni biliyi vermir. Alınmış müddəa artıq mövcud olan müqəddəm şərtlərlə müqayisədə yeni heç nə vermir. Deməli, deduksiya tavtolojidir 121 .
qabiliyyətinə malik olmaları haqqında müddəaya əmin olmaqdan ötəri, biz müəyyənləşdirməliyik ki, bütün insanlar, Sokrat da daxil olmaqla, danışmaq qabiliyyətinə həqiqətən də qabildirlər. Elə buna görə də, bizim bu ümumi müddəanın ("Bütün insanlar danışmaq qabiliyyətinə malikdirlər") həqiqiliyinə əmin olmağımız ona əsaslanmışdır ki, Sokrat artıq insanlar çoxluğuna aiddir. Deməli, çıxarılmış müddəada ("Sokrat insanlar danışmaq qabiliyyətinə malikdir") yeni heç nə yoxdur. (Buna əlavə olaraq, biz burada sonlu sayda hallar barədə mülahizədən bu növdən olan bütün hallar barədə olan mülahizəyə keçidin artıq xatırlanan problemi ilə rastlaşırıq, nəzər salın. Maddə 2. Biz, əlbəttə ki, hər bir insanın nitqini yoxlaya bilmərik. Nəinki bizə qədər yaşayanları və bizim ölümümüzdən sonra yaşayacaq olanları, hətta bizim zəmanədə yaşayan hər bir kəsi də müşahidə etmək praktik olaraq mümkün deyildir). 4) Deduksiya öz müqəddəm şərtlərini sübut etmir. Bütün deduktiv nəticələr öz müqəddəm şərtlərinin (və nəticə əldə etmənin deduktiv qaydalarının) əsaslı olduğunu güman edir. Onlarda sübut olunan həmişə çıxarılan müddəalardır, müqəddəm şərtlər deyildir. Əlbəttə ki, bu müqəddəm şərtlər başqa deduksiya aktlarında deduktiv mülahizə olaraq alına bilər. Amma bu aktlar da onlarda sübut olunmayan müqəddəm şərtləri özlərində daşıyacaqdır. Bu o deməkdir ki, biz burada trilemmaya malikik. Ya biz müqəddəm şərtlərin əsaslandırılması prosesini sonsuzluğa qədər davam etdiririk ("sonsuzluğa doğru reqress - ad infinitum"), ya biz
279
məntiqi çevrə ("eyibli çevrə") üzrə hərəkət edirik, ya da biz bu prosesi məntiqi
olaraq əsaslandırılmamış bir yerdə
dayandırırıq ("desizionizm" 122 ). Deduktiv nəticələr üçün başqa alternativ yoxdur. Deməli, son nəticədə heç bir çıxış prinsipi (müqəddimə, güman) deduktiv olaraq sübut oluna bilməz 123 .
Bundan da daha çox deyilsə, antik skeptiklər, məsələn Protaqor, düşünürdülər ki, kifayət qədər mürəkkəb predmetlər barədə (məsələn, siyasi və sosial situasiyalar barədə) insani mövqelər, insani fikirlər belədir ki, müxtəlif və tamamilə əks nöqteyi-nəzərlər, prinsipcə, eyni dərəcədə əsaslandırılmış olur. Lehinə və əleyhinə arqumentlər eyni dərəcədə tutarlıdır. Bir mövqe elə digəri kimi son dərəcə yaxşı əsaslara malikdir. Mövqelər hər şeydən öncə, həqiqi bilikdən daha çox, fərqli vərdişləri və adətləri (ənənələri) ifadə edir. Yekun olaraq deyək ki, skeptiklərin tənqidi hissi təcrübənin, induksiyanın və deduksiyanın əleyhinə yönəlmişdi. Onun nəticəsi o oldu ki, insanlar nə xarici şeylər barədə, nə də universal prinsiplər
122 Desizionizm sözü həll etmək mənasını verən latın mənşəli decisio sözündən törəyir. Desizionizm (alm. "Dezisionismus" və ya "Entscheidungsdenken") termini hüquq fəlsəfəsi ilə məşğul olan alman filosofu Karl Şmitt (Carl Schmitt, 1888-1985) tərəfindən son hüquqi əsas olaraq universal normanı deyil, müəyyən qərarı nəzərdən keçirən təfəkkürün xarakteristikası üçün istifadə olunmuşdur. Hobbsun "autoritas, pop veritasfacit legem" (qanunu həqiqət deyil, avtoritet yaradır) maksimi ilə müqayisə edin. Desizionizm barədə diskussiyalar hüquqi pozitivizm, təbii hüquq konsepsiyası və hüquqi normaların əsaslarının prosedur konsepsiyası (Habermas) ətrafında mübahisələrlə əlaqədardır. Desizionizm elmin fəlsəfəsində (epistemologiyada) də müzakirə predmetidir, məsələn, Popper "qərar" barədə rasionallığın xeyrinə danışır (onun "tənqidi rasionalizm" doktrinası mənasında anlaşılan tənqidi metod olaraq). (Baxın. Открытое общество и его враги. - Соч. В двух томах. - М., 1992. T. 2. - с. 455-456). Popperin mövqeyi K.-O.Apel (Karl-Otto Apel, 1922) tərəfindən tənqidə məruz qoyulmuşdu. Apel belə hesab edir ki, rasionallığın lehinə və ya əleyhinə seçim anlayışının özü həmişə rasionallığı nəzərdə tutur. Bu halda Apel özünün transsendental praqmatikasından çıxış edir. Popperçi Hans Albert (Hans Albert, 1921) bu mübahisənin gedişində rasionallığın xeyrinə «qəti həllin» prioritetini müdafiə edir (Baxın. Tnnszendentale Traumereien. - Hamburg, 1975. S. 149), Ditrix Boler (Dietrich Bonier) isə bu desizionizmin özlüyündə referensial olaraq ziddiyyətli olduğunu təsdiq edərək epistemoloji desizionizmin Apel tərəfindən tənqidini müdafiə edir (Baxın. Rekonstruktive Pmgmatik. - Frankfurt am Main, 1985. S. 297). 123 Məgər bu gözəl bir mülahizə deyilmi? Refleksiv (özünə tətbiq edilə bilən) arqumentasiya ilə müqayisə edin, Fəsil 18 və 30). Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|