Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
276
epikürçülər və stoiklər Sokrata gedib çıxan əxlaqi fəlsəfə ənənəsini inkişaf etdirdikləri kimi. Amma skeptisizm epistemoloji mənada kifayət qədər ikimənalı anlayışdır. Elə buna görə də, skeptisizmin iki forması arasında fərqin göstərilməsi faydalı olardı. Birinci (birbaşa və ya dolayısı olaraq) təsdiq edir ki, biz heç nə bilə bilmərik (Bizim şərhi Qorgi ilə müqayisə edin.). İkinci adekvat idrakın qabiliyyətsizliyi barədə heç nə təsdiq etmir, amma müəyyən tədqiqat aparır, onun nəticələrinə münasibətdə heç bir qiymət verməmək mövqeyində durur (yunanca, skeptikos = "tədqiqatçı") 117 .
ümumi cizgilərdə təsvir edək.
Bizim tərəfimizdən xarici obyektlərdən alınan hissi təəssüratlar yalnız onlardan deyil, həm də onlarla bizim aramızdakı münasibətlərdən (məsələn, məsafə), hiss orqanlarının vəziyyətindən və bütövlükdə bizim vəziyyətimizdən (ayıqlıq, yuxu, dinclik, oyanış və i.a.) asılıdır 118
. Praktik olaraq biz bu problemlərlə o zaman rastlaşırıq ki, o zaman hisslər "bizi aldadırlar", məsələn, bir emosional vəziyyətdən başqasına keçid zamanı, obyektdən olan məsafənin, onun nəzərdən keçirilmə bucağının dəyişilməsi zamanı və ya bizimlə obyekt arasında müxtəlif mühitlərin (su, duman, buxar və i.a.) olması zamanı. Bütün bunlar bizim hissi qavrayışımıza təsir göstərir. Bundan da daha çox deyilsə, fərdlər arasında çoxsaylı fərqlər vardır – bir kəs üçün şirin və ya soyuq olan şey, mümkündür ki, başqası üçün heç də belə olmasın. Skeptiklər vurğulayırlar ki, biz heç bir zaman bu çətinliklərdən xilas ola bilmərik. Bu çətinliklər, prinsipcə, bizim istənilən xarici predmeti qavradığımız zaman yaranır. Obyektlərə elə bir neytral yanaşma mövcud deyildir ki, bu zaman biz oxşar çətinliklərlə rastlaşmayaq və obyektləri onlar əslində olduqları kimi dərk edək.
277
Başqa cür deyilsə, elə bir instansiya mövcud deyildir ki, o, bizə hissi qavrayışın həqiqi olmasına, onun qavranılan obyektə həqiqətən də uyğun gəlməsinə təminat vermiş olsun. Skeptiklərin fikrincə, adamların əksəriyyətinin çoxlu şeylərin eyni hissi qavrayışına malik olmaları barədə razılığa gəlmələri heç də bu epistemoloji məsələləri həll etmir. Bizdə belə bir təminat yoxdur ki, hamı bütövlükdə səhv etmir. Bundan da daha çox deyilsə, belə bir məsələni təsdiq etmək çox zaman çətin olur ki, insanlar eyni obyekti qavradıqlarını danışdıqları zaman eyni şeyimi nəzərdə tuturlar. Obyektlərə qərəzsiz münasibət tövsiyəsi yaxşı səslənir. Lakin o, bizi irəliyə aparmır, çünki məsələnin əsas çətinliklərini toxunulmamış saxlayır (baxmayaraq ki, oxşar münasibət praktikada faydalı da ola bilər). Skeptiklərə görə, başlıca epistemoloji çətinlik ondadır ki, hissi qavrayış heç də həmişə yalnız obyektdən öz başlanğıcını götürən xalis və "qıcıqlanmamış" impulsun nəticəsi olmayıb, müxtəlif cür təsir göstərən bir neçə amilin nəticəsidir. Başqa sözlə, insanlar obyektlərin həqiqi təbiətini dərk etmək iqtidarında deyillər. Biliyin alınması üçün bizdə elə bir metod yoxdur ki, bu dilemmanın həllini mümkün etsin. Beləliklə, həqiqi və yalan qavrayışlar arasında fərq problematikdir. Hisslər bizi həqiqi və müəyyən biliyə aparmır 119
. Qeyd etmək lazımdır ki, nəzərdən keçirilən arqument, görünür onu nəzərdə tutmur ki, biz özümüzün gündəlik həyatımızda hisslərin bizə verdiyi məlumatlara qarşı etinasızlıq nümayiş etdirməliyik. Praktikada yaşamaq və özümüzü qoruyub-saxlamaq üçün biz hissi qavrayışlarımızı nəzərə almalıyıq. Skeptiklərin fikrinə görə, yalnız o inam təkzib olmalıdır ki, bizim hislərimiz bizi dünyanın əslində necə olması haqqında biliyə aparır. Duzun şor olması (insanların əksəriyyəti üçün) və odun yandırması (demək olar ki, hər bir kəsi) bizə yalnız subyektiv müəyyənliyi verir, obyektin əslində necə olması haqqında nəyisə təsdiq etmək hüququnu vermir.
İnduksiya müəyyən növdən olan ayrıca halların sonlu sayında bir sıra xassələrin olması mülahizəsindən bu növdən olan bütün hallarda həmin xassələrin olması barədə çıxarılan nəticədir. "Bütün bu vaxta qədər müşahidə olunan qatırlar (45 987 baş) boz-qəhvəyi idilər, deməli, bütün qatırlar boz-qəhvəyidir". Amma induksiya etibarlı nəticə deyildir, belə ki, bir dəfə başqa bir rəngli qatırın doğulmayacağına heç bir qarantiya yoxdur. Deməli, induksiya bizim
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|