Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
288
dərk etdiyinə nail olmaq üçün bir qüvvə kimi başa düşülür. Ümumiyyətlə yunanlar insanın
intellektual konsepsiyasını bölüşürdülər (zəka iradə üzərində prioritetə malikdir), Avqustin isə insanın volyuntarist konsepsiyasını (iradə zəka üzərində prioritetə malikdir) dəstəkləyir. Volyuntarist konsepsiyaya uyğun olaraq (və adi xristian təfəkkürü ilə harmoniya təşkil edərək) Avqustin hisslərin həlledici rol oynadığını təsdiq edir. O, belə hesab edir ki, bir çox hisslər etik olaraq əslində daha böyük məna kəsb edir və insan həyatında bir çox intellektualların düşündüklərindən daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Buna əsaslanaraq, o, stoik ehtirassızlıqla mübahisəyə girişir və təsdiq edir ki, yaxşı insan (xeyirxah xristian) məhəbbəti və mərhəməti, həyanı və peşmançılığı hiss etməlidir. Xeyirxah insan Tanrıya və insanlara qarşı yalnız dostcasına münasibəti ilə deyil, hər şeydən öncə, qızğın və səmimi məhəbbəti ilə doludur. İradənin və düzgün əxlaqi seçim barədə məsələnin Avqustin anlamı onun insan iradəsinin azadlığı, təbii günah və şər probleminə fəlsəfi-teoloji nöqteyi-nəzəri ilə bağlıdır. Əvvəlcə Avqustin güman edir ki, o, insana tam iradə azadlığını şamil edə bilər. İnsanın əməlləri fundamental bir şəkildə onun öz iradəsindən asılıdır. İnsanlar Tanrını axtarmağa və onun sözünə əməl etməyə də çalışa bilərlər və onlar Tanrıdan könüllü olaraq üz döndərə, yəni günah da edə bilərlər. Yalnız azad seçim halında günah barədə danışmaq mümkündür. Şər, beləliklə, insanın azad iradəsinə, ondan qeyri-düzgün istifadəyə gətirilib çıxarılır. (Buna əlavə olaraq Avqustin belə hesab edirdi ki, şərin bəzi növləri "varlığın" və deməli, neoplatonist mənada "Tanrının" tam yoxluğunu ifadə edir). Başqa sözlə, insanlar azaddırlar və şəri də yalnız azad bir şəkildə seçərək günahkar olurlar. Amma insanlar günahı nə üçün azad bir şəkildə seçirlər? Tanrı adamları nə üçün belə yaratdı ki, onlar öz iradələri əsasında günah edə bilsinlər? Bundan sonra Avqustin demək olar ki, diametral əks nöqteyi- nəzəri dəstəklədi. Yuxarıda xatırlanan mənada iradə azadlığı yalnız ilk insana, Adəmə şamil edilir. Adəm günah və günahdan özünü saxlama arasında azad seçimə malik idi. Amma o, azad bir şəkildə günahı seçdiyi üçün, insani təbiət öz dərinliklərində korlandı və bu, bütün insanlara aiddir. Adəm istisna olmaqla heç bir insan günahdan yan keçə bilmir. Seçim və azadlıq daha bir mövcudluq kimi təqdim olunmur. Belə ki, bütün insanlar günah etməlidirlər və həqiqətən də edirlər, onda Avqustin güman edir ki, hər bir kəs əbədi lənətə layiqdir. Amma Tanrı, öz mərhəməti sayəsində, müəyyən azlığa lənətdən yan 289
keçmək imkanını verir. Belə ki, hər bir kəs günahlıdır, onda seçim onların xidmətləri və üstünlükləri əsasında deyil, sərbəst olaraq həyata keçirilir. Nə qədər ki, bizim hamımız öz mahiyyətimiz etibarı ilə eyni dərəcədə günahlıyıq, onda bu seçim sərbəstdir. Böyük əksəriyyət lənətlənəcək, sərbəst olaraq seçilən azlıq isə əbədi xoşbəxtliyə qovuşacaqdır. Sonra Avqustin təsdiq edir ki, bu proses bütövlükdə Tanrı tərəfindən əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir. Bu, Avqustinin müqəddərat haqqında təliminin mahiyyətidir. Baş verən hər bir şey Tanrı tərəfindən qabaqcadan müəyyənləşdirilmişdir. Bir tərəfdən, Tanrı hər bir şeyi qabaqcadan bilir. Digər tərəfdən, insanlar azad olaraq fəaliyyət göstərirlər. Bu, ziddiyyət deyilmi? Avqustin deyir ki, Tanrı azad bir şəkildə həyata keçirilən insani əməlləri qabaqcadan görür. O, nəzərdə tutur ki, zamanın sanki iki sistemi vardır. İnsanlar dünyəvi zamanda yaşayırlar. Tanrı isə, əksinə olaraq, bu zamandan kənardır, belə ki, o, onu dünya ilə birgə yaratmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən, Tanrı insani əməli qabaqcadan o mənada bilmir ki, o, dünyaya hesabat sistemindəki zamanın əvvəlki anından baxır ki, bu əməlin hansı nəticəsi olacaqdır. Tanrı insani əməli o mənada qabaqcadan bilir ki, o, dünyəvi zamandan kənardır və onunla yanaşı mövcuddur. Elə buna görə də, Tanrı insani əməli qabaqcadan görsə də, onu qabaqcadan müəyyənləşdirmir. Eyni ilə bizim haqqımızda da demək olmaz ki, biz əvvəlki əməlimizi xatırladığımız zaman onu müəyyənləşdiririk. Tanrı hər şeyi o mənada qabaqcadan bilir , baş verən hər bir şeyi onun sayəsində görür ki, Onun Özü dünyəvi zaman xaricindədir. Amma o, hər bir şeyi, elə biz keçmiş hadisələri xatırladığımız zaman olduğu kimi, az müəyyənləşdirir. Bunlar kifayət qədər mürəkkəb təsəvvürlərdir. Bəziləri güman edəcəklər ki, onlar Avqustinin başqa bir yerdə iradə azadlığı barədə dediklərinə ziddir. Mümkündür və vurğulamaq lazımdır ki, Avqustin bu təsəvvürləri maniçilər ilə teoloji mübahisənin gedişində irəli sürmüşdür, bu mübahisə, görünür ki, başqa şəraitdə olduğundan daha uzağa getmişdir. Buna baxmayaraq bu təsəvvürlər günah əleyhinə insanın özünün mübarizə aparmasının bihudəliyinin Avqustin tərəfindən şəxsən dərk edilməsi ilə bağlı nəzərdən keçirilə bilər. Bu mübarizədə bütün ümid Tanrının mərhəmətinə verilir. Xristian mövqeyi baxımından nəzərdən keçirilən qismət ideyası kifayət qədər problematik görünməli idi 127 . Əgər kimin xilas 127 Onun Kalvin tərəfindən analizi ilə müqayisə edin. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|