Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 böyük xalq (özbəklər və uyğurlar) meydana çıxmışdır, »Divan«ın dili də digər türklərə nəzərən bu iki xalqın dilinə daha yaxındır. Karluqlar: Karluqlar türklərin ən böyük qollarından biridir. Onlara bu adı Oğuz xaqanının verməsi barədə əfsanə var. Karluqların adı ilk dəfə Ⅶ əsrə aid bir Çin salnaməsində ko-lo-lu şəklində çəkilir. İlk dövlətlərini 766 –cı ildə Çu vadisində qurmuşlar. Onlar Altay dağlarının qərbindəki Qara İrtiş bölgəsində, Tarbağatayda və Çu vadisi ətrafında yaşayırdılar. »Hüdud ül-aləm« buranı »türk ölkələrinin ən gözəli« adlandırmışdır. Karluq bəyləri çuğlan, köl-ərkin, sağun titulunu daşıyır. Başbuğları yağbu adlanırdı. Karluqlar dəfələrlə Orta Asiyaya soxulan ərəblərlə və çinlilərlə vuruşmuşlar. 840-cı ildə onların da yaxından iştirakı ilə Qaraxanılər dövləti qurulmuşdur. Tanqutlar: Tanqutlar haqqında Orxon-Yenisey abidələrində də məlumat var. »On yeddi yaşımda tanqutlara qarşı əsgər göndərdim, onları məğlub etdim«. Salih Mütəllibov bu savaşın 711-ci ildə baş verdiyini təxmin edir. Tanqutlar da tübütlər və xotənlilər kimi türk ölkəsinə sonradan gəlib yerləşmişlər; »Çinə yaxın yerdə yaşayan bir türk boyu. Onlar öz əcdadlarının ərəblər olduğunu söyləyirlər«. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, tanqutlar qismən türkləşsələr də, əslində tibetlilərə qohumdurlar. »Divan«da tanqutlarla Çin arasında yerləşən Katun sini (Xatun məzarı, çincə 47 Ko-tun chen ) şəhərinin bəyi ilə tanqutların savaşı haqda məlumat var. 1028-ci ildə baş verən bu savaşı tanqutlar qazanmışlar. Tübütlərtibetlilər: Mahmud Kaşkari onların Sabit adlı yəmənli bir ərəbin nəslindən olduqlarını yazır. Guya bu şəxs bir cinayət işlədiyi üçün gəmi ilə qaçıb Tibetə gəlmiş, sonra onun nəvələri türklərdən 1.500 fərsəx yer almışlar. Dillərində ərəbcə sözlər var, anaya »ümə«, ataya »aba« deyirlər. Xotənlilər: Divan«a görə, xotənlilər də türk deyillər. Onların ayrı dilləri və yazıları vardır. Xotən dili hind dilinin təsiri altındadır. »Xotənlilər və kənçəklər sözün əvvəlindəki hərifləri “h” ilə əvəz edirlər. Türk dilində olmayan bu hərfi dillərinə qatdıqlarına görə biz onları türk hesab etmirik. Məsələn, onlar ataya »hata«, anaya »hana« deyirlər«. Qaraxanilər 971-ci ildə Xotəni tutmuşlar. Mahmud Kaşkari bu fəthin tarixindən söz açmır, ancaq Xotənin Çəngşi adlı bəy tərəfindən alındığını yazır. Tuxsılar: Türk xalqlarının tarixi yaddaşını özündə toplayıb bu günə hifz edən M.Kaşkarinin əsəri qüdrətli bir xalqin zəngin rəngarəngliyinin gözəl bir təsnifatını yaratmışdı.Əsərin böyük tədqiqatçısı R.Əsgər "divana" isnad edərək Tuxsılar haqqında yazır: "Divanda onların kuyasda yaşadıqları, özlərinə də »tuxsi- çigil« deyildiyi göstərilir. Buradan belə çıxır ki, tuxsılar çigillərin bir qolu olmuşlar. Onların bir qismi isə yağmalar və çigillərlə birlikdə İli çayı sahilində yaşayırdı. Dil etibarilə çigil, yağma və 48 tuxsılar arasında fərq yoxdur. Gərdizi və Mərvəzi onların üçünü də karluq boyu saymışdır." Kənçəklər: Kənçəklər də soğdlar kimi iransoyludur. Türkcə və soğdca danışırdılar. Kaşğar ətrafəndakı kəndlərdə və Talasa yaxın yerlərdə, qıpçaq sərhəddində yaşayırdılar. V.V. Brthold onların türklərin içində ərdiklərini bildirir. Kənçək etnonimi Gəncə sözü ilə əlaqədar ola bilər. Çomullar: Divanda çomullar (çumullar) haqqında bilgi azdır. Mahmud Kaşkarinin xəritəsində onların yurdu İrtişin şərqində göstərilir. M.F. Köprülü çomulları Çin qaynaqlarındakı çomu (ç- ou-mi) boyu ilə eyniləşdirmişdir. Tutmaç: Tutmacı türklərin ən məşhur yeməyi kimi təsvir edən Kaşkari onu Makedoniyalı İskəndərin icad etdiyini yazmışdır. Ehtimal ki, bu bizim sevə-sevə yediyimiz xəngəldir. Ancaq bu tutmac indiki kimi romb və üçbucaq şəklində deyil, bir az üzun (barmaq boyda) kəsilirdi. »bir çöp tutmaç« ifadəsi bunu göstərmiş olmalıdır. Tutmacın qatıq (qurut) və sirkə ilə yeyilməsi, çox kalorili olması, gec həzm edilməsi, adamı uzun müddət tox saxlaması və yanağını qızartması onun məhz xəngəl olduğunu göstərir. Ancaq »Divan«da tutmacın suyunun da içildiyi barədə qeyd var. Bunun izahı belə ola bilər: indi aş bişirilərkən düyü süzüldükdən sonra onun suyu soyuqdəyməyə qarşı təsirli vasitə kimi istifadə olunur. Demək, tutmacın süzülən suyu da atılmır, yeməyin üstündən içilirdi. 49 Kaylar: “Divan”da adı bir neçə dəfə çəkilən kay boyu haqqında əlavə məlumat verilmir, ancaq bu boya mənsub bir kölənin qaçırıldığı (kaptı məninq kayımı) barədə şeirdən anlaşılır ki, kaylar türk deyildilər. Çünki savaşlarda digər boylardan əsir alınan və fidyə ilə azad edilən heç bir qulun etnik mənşəyi göstərilmir. M.F. Köprülü kayların monqol mənşəli olduqlarını, sonra türkləşdiklərini bildirir. Kay boyu Mahmud Kaşkarinin xəritəsində Yamar çayının qərbində, çomulların şimalında göstərilir. Yabakular: Yabakular xalis türk idilər. Gərdizinin verdiyi məlumata görə, Yabaku karluqlardan olan, nə səbəbdənsə doqquz- oğuzlara sığınan bir adamın ləqəbidir. Doqquz – oğuzlar arasında yaşayan karluqlara başçı təyin edilən bu şəxsin idarəsindəki karluqlara »yabaku-karluq« deyilmişdir. »Divan« yazılan dövrdə Özkənd çayı »Yabaku suvi« adlanırdı. Lakin burada yabakular deyil, əzgişlər yaşayırdılar. Yabakular isə Yamar çayı sahilində məskunlaşmışlar. Bu gün yerli türklərin Ob çayına Omar və ya Umar dediklərini nəzərə alsaq, belə nəticəyə gələ bilərik ki, »Divan«da Yamar suyu adlanan çay elə Ob çayıdır. M.F. Köprülü belə hesab edir ki, yabakular çincə pa-ye-kou, Kül Tigin kitabəsində isə yerbayurku adlanan türk boyudur. Yabakular basmıllarla və Qaraxanilərlə qanlı savaşlara girmişlər. Guya onların 700 min əsgəri varmış, lakin yenə də islam sərkərdəsi Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|