H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI
Yüklə 373,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri.
- Sistematikası.
115 Şəkil 19. Yağçiçəyi. Рыжик посевной (Camelina sativa (L.) Crantz: 116 Şəkil 20. Perilla və ya sudza - Перила или судза (Perilla ocymoides L.) 117 Şəkil 21. Lallemantiya - Лаллемантия: 1,2 – bitki inkişaf etmiş cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3 – budağın yarpaqvə çiçək qrupu ilə bir hissəsi; 4 – çiçəyi; 5 – yığılmış meyvə; 6 – kiçik qoz ( fındıq). 118 Şəkil 22. Yağlı lalə - Мак масличный (Papaver somniferum L.) 120 Şəkil 24. Tunq - Тунг (Aleurites Forst.) 121 Aşağı keyfiyyətli tunq yağı plyonka, müşəmbə (linoleum), qaloş lakı hazırlanmasında istifadə olunur. Tunq yağı alınarkən çıxan tul- lan tıdan gübrə kimi istifadə edilir. Bu tullantının tərkibində 7,6% azot, 25% fosfor olur. Jmıxı zəhərlidir. Ondan kazein və plastmas əldə edilir. Yandıqda da nazik his (qurum) əmələ gətirir ki, ondan da tuş (mürəkkəb) hazırlanır. Oduncağı yüngüldür, suda deformasiya olunmur. Ondan mebel, musiqi alətləri və s. hazırlanır. Çində və Hind-Çin ölkələrində tunq yağı tibdə qusma və işlətmə dərmanı kimi istifadə edilir, irinli yaralara və yanıqlara çəkilən məl- həmlərin (mazların) tərkibinə daxil edilir. Tunq me yvələrinin tərkibində zəhərli maddə vardır. Bu maddə- nin xüsusiy yətləri bu günə qədər tam öyrənilməmişdir. Tunqla zəhərlənmə əlamətləri insanlarda qusma, mədədə kəskin ağrı, başgicəllənmə, nəbzin artması və s. şəklində təzahür edir. Tunq yağının əsas zəhərləyici maddəsi saponindir. Saponin insan qanına keçdikdə qanın parçalanmasına (hemolizinə) səbəb olur. Yayılması. Tunq subtropik texniki bitki olub Çində və Yaponi- yada 26 və 33 0 şimal enliliklərində yabanı halda yayılmışdır. Mədəni əkinləri ABŞ-da, Argentina və Paraqvayda mövcuddur. Tunq MDB ərazisində əsasən qərbi Gürcüstanın subtropik rayonlarında bitir. Az miqdarda tunq əkinlərinə Azərbaycanın subtropik rayonlarında və Krasnodar vilayətində də rast gəlinir. 1986- cı ildə dünyada 100 min tona yaxın tunq istehsal olunmuş- dur ki, bunun da yarıdan çoxunu (60 min tonunu) Çin istehsal etmişdir. Argentina və Paraqvay da əhəmiyyətli dərəcədə tunq becərirlər. İldə 12 min tona qədər yağ ixrac edirlər. Tunq az miqdarda (2 min ton) Braziliya və keçmiş SSRİ-də (1 min ton) istehsal olunurdu. Mədəni tunq yabanı formaların əhilləşdirilməsi nəticəsində yaradıl- mışdır. Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Tunq birevli, yarpağını tökən ağac bitkisidir. Hündürlüyü 8-10 m-ə çatır. Yanlara doğru geniş yayılmış (budaqlanmış) möhkəm kökləri, yoğun kövrək budaqları vardır. Yarpaqları növbəli düzülüşlü, uzun saplaqlı, tüksüz, 3- 5 dilimlidir. Çiçək qrupu sıxdır, budaqların nəhayətində yerləşir. 122 Çiçəyi bircinslidir, ancaq ikicinsli də olur. Meyvəsi hamar, iri, endos- permi yağlıdır (r əngli şəkil 24). Meyvə verməsi əkildikdən 3-4 il sonra başlayır və 30-35 ilə qədər davam edir. Tunq musson iqlimi rayonlarda yazda və yayda bol yağış yağan yerlərdə müvəffəqiyyətlə becərilir. Qışda temperaturun -9-15 0 C- yədək enməsinə dözür. To xumla, kök və gövdə çilikləri ilə çoxaldılır. Gövdə çilikləri ilə çoxaltmada boy maddələri tətbiq edilir. Əsas çoxaltma üsulu toxumla çoxaltmadır. Vegetativ çoxaltma anaclıq plantasiyaların salınması vaxtı həyata keçirilir ki, bu zaman nəsildə qiymətli təsərrüfat xüsu- siy yətlərinin qorunmasına nail olunur. Bir hektar plantasiya salmaq üçün hektara 100- 150 bitkidən 360-a qədər bitki əkilir. Sistematikası. Tunq (Aleurites Forst.) bitkisi südləyənlər (Eu- phorbiaceae ) fəsiləsinə daxildir. Tunq cinsinin 5 növü vardır. Ən çox əhəmiyyət kəsb edəni Çin tunqu - А. fordii Hemsley, Yapon tunqu - A. cordata (Thunb.) R. Br., daha çox istilik sevən dağ tunqu - A. montana (Lour.) Wils. , həmişəyaşıl, çox davamlı bitki olan Moluk tunqu - A. moluccana (L.) Willd., üçtoxumlu tunq - A. trisperma Blanco.- dur. Yapon tunqunun vətəni Yaponiyadır və burada o geniş becərilir. Yağına görə üstün olan Çin tunqudur. Öz keyfiyyətinə görə bu yağ tədricən quruyur, qızdırıldıqda (isidildikdə) isə duru qalır. Dağ tunqu mənşəyinə görə Çinin cənub-şərqi əyalətlərində əmə- lə gəlmişdir. Yağ çıxımı 57-58% olmaqla, yüksək keyfiyyətlidir. Moluk tunqu yabanı halda Malayziya floristik vilayətində bitir. Tropik rayonlarda becərilir. Üçtoxumlu tunq yabanı halda Filippin və Moluk adalarında bitir. Orad a və həmçinin də Yamayka və Puerto-Riko adalarında becərilir. Keçmiş SSRİ-nin subtropik ərazilərində Çin tunqu noyabrın əv- vəlindən dekabrın ortalarına qədər, Yapon tunqu isə sentyabrın orta- larından, oktyabrın ortalarına qədər yetişib tökülür. Məhsul yığımı meyvələr yetişdikcə aparılır. Meyvələr qurudulur, toxumları çıxar- dılır. Zavodda toxumların qabığı çıxarılır, ətli hissəsi əzilir və yağı çıxardılır. Yüklə 373,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|