H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

166 
 
əkin, qulluq və yığım üsulu da mexanikləşdirilmişdir ki, bu da çiçək 
qrupu məhsuldarlığını hektardan 50 sen-ə, yağ çıxımını isə 45-50 kq-
a çatdırmağa imkan verir.  
Lavandanın sənaye texnologiyası ilə becərilməsinin əsas həlqə-
ləri torpağın əsas becərilməsi, çoxillik alaqlardan təmizlənməsi, güb-
rələrin verilməsi və plantaj şumunun aparılmasıdır. 
Əgər  şum  köhnə  plantasiyada  aparılacaqsa  yığımdan  sonra  la-
van
danın yerüstü hissəsi torpaq səthindən 0-6 sm hündürlükdə biçilib 
götürülür.  Gələn  ilin  yazında,  kökümsov  gövdəli  alaqlar  kütləvi 
cücərdikdə  raundap  herbisidi  ilə  4,0-6,0  kq/ha  normasında  (başqa 
herbisidlərlə də olar) çiləmə aparılır. Alaqlar məhv edildikdən 10-15 
gün  sonra  mineral  gübrələr  (superfosfat  8  kq/ha)  və  peyin  (40-60 
ton/ha) verilir və sonra ППУ-50А markalı plantaj kotanı ilə 40-45 sm 
şum aparılır. Aparılmış şum ЧКУ – 4М markalı qurğu ilə hamarlaş-
dırılır. 
Mil  kök  sistemli  sələf  bitkilərindən  sonra  lavanda  əkiləcəksə 
məhsul yığıldıqdan sonra 5-6 sm dərinlikdə üzləmə aparılır. Alaqlar 
kütləvi  cücərdikdən  10-15 gün sonra raundap  və  ya  onun  analoqu 
olan herbisidlərdən biri ilə çiləmə aparılır. Avqust ayında üzvi və mi-
ne
ral gübrələr səpilib dərhal da plantaj şumu aparılır və şum hamar-
lanır.  Əgər  plantaj  şumu  payızda  aparılarsa,  erkən  yazda  malalama 
apa
rılır. 
İstər köhnə lavanda sahəsində, istərsə də mil köklü sələf  bitki-
lərindən sonra əkilən sahədə sonrakı torpaq becərmə işləri 1-2 dəfə 
herbisid  çilənməsi  (2,4  D  amin  duzu  2,0  kq/ha)  qanqal  və  birillik 
alaq
ların  rozetləri  əmələ  gəldikdə  herik  kultivatoru  ilə  2-3  dəfə 
kultivasiya  və  səpin  qabağı  dərin  yumşaltma  aparılır.  Bu  məqsədlə 
əkinə  10-15  gün  qalmış  ЧКУ  –  4М  markalı  qurğu  ilə  yumşaltma 
aparılır. Əkin payızda oktyabr-noyabr aylarında aparılır. 
Yığım.  Lavanda  bitkisi  texniki  yetişkənliyə  17-20 gün  davam 
edən çiçəkləmə fazasında çatır. Kolun üzərindəki çiçəklərin  50%-ə 
yaxını  açıldıqda  lavanda  yığımına  başlanır.  Yığım  LUM-2  “Krım” 
ma
şını ilə aparılır. Bu maşının kəsici alətləri elə nizamlanır ki, ancaq 
bitki  üzərindəki  çiçəklər  kəsilib  götürülsün.  Lavanda  çiçəkləri  təzə 
halda emal edilir. 

---

167 
 
2. 9. 
ADİ  MƏRSİN 
 
İstifadəsi. Mərsindən alınan efiryağları ətriyyat sənayesində isti-
fadə edilir. Yarpaqları və meyvələri Aralıq dənizi ölkələrinin məbəx-
lərində  (kulinariyada)  ədviyyə  vasitəsi  kimi  işlədilir.  Mərsini  ət  və 
balıq şorbalarına, pörtlədilmiş mal və donuz ətlərinə, dəniz balıqları-
nın qaynadılmış ətlərinə əlavə edirlər. 
Adi  mərsin  gözəl  dekorativ  bitkidir.  Onun  özünəməxsus  gözəl 
ətri və böyük fitonsid aktivliyi vardır. Mərsini otaq şəraitində də be-
cərmək olar. 
Müalicəvi xüsusiyyətləri. Mərsindən alınan efir yağı rəngsiz və 
ya  yaşılımtıl-sarı  rəngli  maye  olub,  xoşagələn  təravətli  iyə  və  yan-
dırıcı dada malikdir. Bu yağın tərkibində α-pinen, dipekten, kamfen, 
sineol, mirtenol, qeraniol, nerol, kamfor
a və aldehidlər vardır. Mər-
sinin yarpaqlarında qatranlar, aşı maddələri, zülal, acı maddələr və s. 
vardır. 
İtaliyada mərsinin yarpaqları mədə, qaraciyər və beyin xəstəlik-
lərində istifadə olunur. Bolqarıstan, Fransa və bir sıra başqa ölkələrdə 
mərsinin efir yağı antiseptik, tonuslaşdırıcı və sdikqovucu vasitə kimi 
məsləhət  görülür.  Onu  xroniki  bronxit,  tonzilit,  qanqrena  (toxuma-
ların  çürüməsi)  ağciyər  vərəminin  ilkin  fazasında,  ürək  və  mədə 
zəifliyində, bədən boşluğuna su yığılması (hidrosos, vadyanka), sidik 
kisəsinin  soyuqlaması,  böyrək  ləyənciyi  və  süzənək  xəstəliklərində 
də istifadə edirlər. 
Xalq təbabətində meyvələri,  yarpaqları və cavan budaqları isti-
fadə  olunur.  Yarpaqlarından  hazırlanmış  məlhəm  (maz),  toz  (ovun-
tu),  həlim,  yaralarda,  çibanlarda,  yanıqlarda,  gözdəki  və  qulaqdakı 
irinli  yaralarda,  vərəmdə,  xroniki  bronxitdə,  qanlı  ishalda  (dizen-
teriya), qanazlığı və bir çox başqa xəstəliklərdə istifadə edilir. 
Yarpaqdan  alınmış  şirə  (cövhər)  sümük  qırıqlarında  bitişməni 
sürətləndirmək  üçün,  meyvəsində  alınan  cövhər  isə  kəpək  əleyhinə 
vasitə kimi tətbiq edilir. 
Mənşəyi və yayılması. Mərsinin vətəni Aralıq dənizi ölkələridir. 
Yabanı halda Fransanın cənubunda, İspaniya, İtaliya, Əlcəzair, Kipr 
və  Kiçik  Asiyada  rast  gəlinir.  Onu  dekorativ,  ədviyyat  və  efiryağlı 

---

168 
 
bitki  kimi  bir  sıra  Qərbi  Avropa  ölkələrində,  Hindistanda,  Efiopi-
yada,  Somalidə  və  b.  ölkələrdə  mədəni  şəkildə  becərilir.  Mərsinin 
qışa davamlığı zəif olduğundan geniş yayılmamışdır. Ən çox əkinləri 
Krımın  cənub  sahil  subtropik  zonasında  (Qruzufdan  Forosa  qədər), 
Qafqazın Qara dəniz sahillərində (Soçidən Suxumiyə qədər) və Ab-
şeron  yarımadasında  (Mərdəkan)  rast  gəlinir.  1985-ci  ildə  nisbətən 
qışa  davamlı  mərsin  nümunələri  yaradılmış  və  mədəni  hala  keçiril-
mişdir.  Bu  nümunələr  yüksək  dekorativ, aromatik  və  antimikrob 
təsirlərə malikdir. 
Botaniki  xüsusiyyətləri.  Adi  mərsin  (Myrtus communis L.)  2 
metrə qədər hündürlükdə həmişəyaşıl kol bitkisi olub mərsinkimilər 
(Myrtaceae
)  fəsiləsinə  daxildir.  Yarpaqları  qarşı-qarşıya  düzülmüş, 
qa
lın qabıqlı, qısa saplaqlı, tünd yaşıl rənglidir. Çiçəkləri  ağ rəngli, 
xırda,  ikicinsli  olmaqla yarpaq  qoltuqlarında  tək-tək  yerləşir.  Çiçək 
sap
lağı nazikdir 
(r
əngli şəkil 35).   
Meyvəsi dairəvi və ya yumurta-
varı (ellipisvari) formalı, noxud böyüklüyündə göyümtül-qara və ya 
ağ rəngli giləmeyvədir. Hər meyvədə 15-ə qədər toxum əmələ gəlir  
Bioloji xüsusiyyətləri. Mərsinin böyüməsində  yaz-yay  və  yay-
payız  dövrləri  ayırd  edilir.  Birinci  dövr  Krımın  cənub  sahillərində 
aprelin ikinci yarısında, mayın  əvvəllərində başlayır və 15-20 iyulda 
başa çatır. İkinci dövr isə avqustun axırları, sentyabrın əvvəllərində 
başlayıb oktyabrda başa çatır. Mərsin həyatının üçüncü ilindən başla-
yaraq iyul ayında çiçəkləyir. Toxumları oktyabrın axırında yetişir. -
11-12 
0
C qısamüddətli şaxtalara dözür. Bitkinin yerüstü hissəsi şaxta-
dan məhv olsa da yazda kök boğazından yenidən inkişaf edir.  
Mərsin üzvi və mineral gübrələrə həssasdır. Yüngül qranulomet-
rik tərkibli torpaqlarda yaxşı bitir. Ağır gilli torpaqlara dözmür. 
Çoxaldılması və aqrotexnikası. Mərsin toxumlarla və vegetativ 
üsulla  – 
birillik zoğlardan hazırlanmış çilinglərlə çoxaldılır. Çiliklər 
zoğun aşağı yarpaqlarının yerləşdiyi tumurcuqdan  aşağı olmaqla kə-
silir.  Çilik 
üzərindəki  yarpaqlar  (yuxarıdakılardan  başqa)  əsasından 
kəsilir. Yuxarıdakı  yarpaqlar isə  yarıdan kəsilib qısaldılır. Çilik ha-
zırlamağın  və  əkməyin  ən  yaxşı  vaxtı  iyulun  axırı,  avqustun  əvvəli 
budaq
ların yay böyüməsinin başa çatdığı vaxt hesab olunur. Çilikləri 
vegetasiyanın sonunda da (noyabrın axırında) hazırlamaq olar. Çilik-

---