Hacı Nərimanoğlu turan aşiqləri

görüşüb Mustafa Kamal Paşaya bir məktub yazıb haqqında söylənənləri və 
Anadolu hərəkatının başına keçəcəyi iddialarını yalanladı. Fəqət Yunanların 
hücuma başlaması ilə Anadoluya keçmək, bu savaşda iştirak etmək məqsədi 
ilə Batuma gəldi. Onun bu yöndə fəaliyyətləri Anadoluda da tərpəniş yaratdı, 
Trabzonda Ənvər Paşaya sevgisi ilə tanınan Yahya Kahya  bir tabor yaradıb 
başına keçdi və Ənvərin yaxında dönəcəyini açıqca dilə gətirməyə başladı. 
Digər tərəfdən gəlişmələr Böyük Millət Məclisindəki 40 nəfərlik İttihatçı 
(Ənvər Paşanın bir az əvvəl əsas söz sahibi olduğu) millət vəkilləri arasında 
da müəyyən hərəkətlilik oyatdı. Arxivlərdə  Ənvər Paşanın Mustafa Kamal 
Atatürkə şəxsən yazdığı məktubu qalır: "İstərsən bir nəfər olaraq gəlim. 
Savaşmaya hazıram." Atatürk qısaca:-"Gəlmə" demişdi. Mustafa Kamal Paşa 
da bilirdi ki, hələ də orduda, cəmiyyətdə xeyli Ənvər Paşa tərəfdarları var, ona 
görə rədd cavabı verib. Əgər Ənvər Paşa ölkəyə geri gəlsə idi, Mustafa 
Kamalın ən yaxınında duranlardan bir çoxu  belə onu tərk edə bilərdi. 
Bu gəlişmələrdən rahatsızlıq duyan Ankara Rus hökuməti ilə 
anlaşaraq, Ənvər Paşanı Moskvadan uzaqlaşdırmağa nail oldu, artıq ona heç 
bir dəstək verilmədi. Rusların dəstəklərini itirən və Anadoluda da bir şey edə 
bilməyəcəyini anlayan Ənvər Paşa bu dəfə Türküstana yollandı, buradakı 
türkləri ruslara qarşı istiqlal mücadiləsi vermək üzərə təşkilatlandırmaq istədi 
və bu yolda da canını qurban verdi. 
Amma Atatürkün başbuğu-komandanı olmuş  Ənvər Paşa ilə bir-
birinə qarşılıqlı sayğıları vardı, sonadək bu sayğı qalmışdı da.  
Kılıç Ali adlı dostu Atatürkə Ənvər Paşanın şəhid olduğundan söz 
edincə Atatürkün gözləri dolmuş, "igid adam idi, Allah rəhmət eləsin" deyib. 
M. Kamal Atatürk deyirdi: "Ənvər ... özəlliklərini daşıyırdı və dönəmin 
ruhuna uyğun düşünürdü”. 
Ənvər Paşanın Mustafa Kamal Paşaya Moskvadan yazdığı məktub 
da bir çox mətləbləri anladır; Ənvər Paşa xaricdə “İttihat və Tərəqqi”ni 
təşkilatlandırmaq cəhdlərinin də Türkiyə mənafeyi üçün çalışma istəkləri ilə 
bağlı olduğunu yazır, Qafqaz, Krım, Berlindən sonra Rusiyaya gəlməsinin 
səbəbinin Anadoluya imdadın ancaq Rusiyadan gələcəyinə inanması ilə bağlı 
olduğunu, Bakı konqresində çıxışının mahiyyətini də açıqlayır, qardaşı Nuru 
Paşanın Ərzurumda tutulduğunu, bir çox qohumlarının təzyiqlərə məruz 
qaldığını bildirərək bunları doğru hesab etmədiyini də və Türkiyə üçün sair 
önəmli məsələlər barədə fikirlərini bildirir.  
Ənvər Paşanın şəxsiyyətinə, amalına, həyat və mübarizəsinin daha bir neçə 
səhifəsinə işıq sala bilən bu məktubu çevirməsiz təqdim edirik. 
 
ENVER PAŞA'DAN MUSTAFA KEMAL'E MEKTUP 
 

---

      "Anadolu Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine: 
16 Temmuz 1921 Moskova" 
       Muhterem Paşam! 
       Yusuf Kemal ve Rıza Nur Beyler Moskova'da iken, Berlin'den avdetimde 
gerek bunlara ve gerekse Ali Fuat Paşa biraderimize hariçteki mesaimizi ve 
size yazdığım mektupta ve gönderdiğim nizamnamede ve programla da izah 
ettiğim veçhile hariçteki tarzı mesainin memlekette bir fırkaya istinat etmesi 
lüzumunu bildirmiştim.  
         Bu sırada ise gerek Rus doktorları ve gerekse bizim doktorların 
muayenesi neticesinde veremin başlamış olduğu, Halil Paşa'nın memlekete 
gitmesi ve havası mutedil bir yerde oturması cümlece muvafık görülmüş, bu 
sebeple hareket etmişti. Kendisinin hareketinden sonra gelen mektupla 
ailesinin Taşkent'e gitmek üzere Trabzon'a geldiği, mamafih kendisi oraya 
çağırıldığı, Fuat Paşa bir akşam Afgan Sefaretinde Halil Paşa'nın Anadolu'dan 
gelecek iznini beklemesini söylemiş olduğunu anlatması üzerine, 
anlayamadığım tuhaf bir vaziyet karşısında bulunduğumu hissettim.  
         Halbuki size yazdığım telgrafa rağmen Avrupa'da İttihat ve Terakki 
manevrası başladı diye üzerimize yükleniyorlar. Biz buradan ve sonra da siz 
Bolşeviklerle münasebette bulundunuz diye, memleketten çıkmasında ısrar 
edilmiş...O da ailesi geldikten sonra yola çıkmıştır. Sonra bunu müteakip 
Küçük Talat Beyin tevkif ettirilerek çıkarılmış olduğunu buraya gelince 
anladım. Biraderim Nuri Bey'in de Erzurum'da kalebent edildiğini öğrendim. 
Her şeyi size açık bildirdiğim halde akraba ve arkadaşlarımın bu muameleye 
maruz olmalarını doğru bulmuyorum. Binaenaleyh size bir kere daha vaziyeti 
ber vechi ati izah etmeyi muvafık buldum. 
1    Memleketten çıkınca, ben Kafkasya'da kalmalarını İzzet Paşa Kabinesi 
vasıtasıyla temin etmiş olduğum kuvvetler yanına gitmek ve diğer arkadaşları 
hariçte bularak siyaseten çalışmak ve dahildeki arkadaşlar üzerine 
düşmanlarımızın hücumunu kısmen tahfif etmek için meclisi umumi kararıyla 
çıktıklarını biliyorsunuz. 
2    Ben Kırım'da kalıp Kafkasya'ya geçmeye uğraştım. Birçok tehlikelere 
rağmen muvaffak olamadım. Sonra Berlin'de bulunan arkadaşlar ile görüşmek 
üzere Talat paşa merhumun arzusu üzerine oraya gittim. Müzakereler neticesi 
o anda Anadolu'ya imdadın ancak Rusya'dan geleceğini anlayarak Bahattin 
Şakir bey ile Rusya'ya hareket etmiştim. Halbuki bir sene zarfında iki defa 
tutulup beş ay hapsedilmiş ve altı defa tayyareden düşmek suretiyle nihayet 
Moskova'ya geldim.  
Halbuki son mahpusiyetim zamanında kararlaştırdığımız veçhile Moskova'ya 
başka tarikle gelen Cemal Paşa ve arkadaşları bu sırada Moskova'ya gelmiş 
olan Halil Paşa ile birlikte Anadolu'ya yapılacak yardımı temine 
çalışmışlardır. Verilen karar bir taraftan bunu temin ile beraber İngiltere'ye 

---

karşı hareket etmek üzere Halil'in İran'a ve Cemal Paşa'nın Afganistan'a 
geçmesi kararlaştırılmış ve bu suretle hareket olunmuştur. 
Bu sırada Cemal paşa tarafından zatı alinize yazılan mektuba Mülazım 
İbrahim Efendi'nin vurudiyle gerek Halil'in ve gerekse Cemal Paşa'nın 
Anadolu hesabına bir şey yapmalarını emretmişsiniz. Bunun üzerine tabii 
onlar belki vakitsiz olmakla beraber bu arzunuza tevkifi hareketi muvafık 
görmüşler ve Anadolu'ya resmen merbut olmayarak yardım ve maksada 
hizmet etmişlerdir. 
3    Ben geldiğim zaman Bekir Sami Bey rüfekasını buldum. İki aydan beri 
Moskova'da bulunuyorlardı. Ben arzunuzu haber alınca Çiçerin'in sualine 
karşı resmen bir vazifem olmadığını, yalnız her suretle Anadolu'ya yardım 
edilmesine taraftar olduğumu söyledim. Bekir Sami Bey'in arzusu üzerine 
yalnız bir kere Çiçerin'e Anadolu Hükümeti taraftarı olduğunu göstermek için 
beraberce gittim. Sonra da aynı arzu üzerine yalnız arkadaşların hususi 
müzakeresinde bulundum. Ruslar henüz müzakereye bile başlamamışlardı. 
Çünkü Yusuf Kemal Bey biraderimize, bunlar Anadolu'nun komünist 
olmasını isteyecekler dedim. 
Ben hususi olarak Berlin'de hapishanede çalıştığımız Radek ve diğer rüesa ile 
işin bir an evvel halline çalıştım. Nihayet müzakere başladı. Yusuf Kemal 
Bey biraderimizin zannı gibi Bolşeviklik de teklif edilmedi. 
       Maddi yardıma gelince; Bunda ne verirlerse alınmasını prensibinin takip 
edilmesinin muvafık olacağı, böylece Anadolu'nun Rusya'dan bir şeyler 
geliyor diye, kuvveyi maneviyyesinin artacağı ve Avrupa'da, Anadolu 
Bolşeviklerle anlaştı diye bizi daha kuvvetli ve mehip göreceğini bildiğiniz ilk 
maddi anlaşmaya çalıştım. Fakat ben hiçbir vakit resmen Anadolu namına 
hareket etmedim. Sonra Bakü'ye geldiğimde değil, yalnız ve Türkiye'de ve 
bütün İslam memleketlerinde derhal aksi tesiri görüleceğine ve böylece 
İngilizlere yardım edileceğine kani olduğumdan Türkiye ve şarkın Bolşevizm 
taraftarı olmadığını alenen kongrede söylediğim gibi, Anadolu halkının 
menfaatine daha muvafık ve cidden ezilen halkı düşünür bir idare esasına 
müstenit bir program ile Talat Bey ve diğer bir iki arkadaşın Anadolu'ya 
geçmesine karar verdik. 
      Şimdi bugün bu açıklıklara rağmen, siz karşımızda bir hasmımız varmış 
gibi hareket ediyorsunuz. Evvelce de dediğim gibi ben ve arkadaşlarım yalnız 
öteden beri takip ettiğimiz siyaset, memleketin ve Türk Milletinin salahı 
emelini güdüyoruz. Bununla beraber memleketin halka müstenit ve cidden 
onun menfaati düşünülerek onlarla çalışmaya taraftarız.  
       Beni eğer zatı alinize rakip telakki ediyorsanız, yanılıyorsunuz, bu 
aklımdan geçmemiştir. Bizce memleketin kurtuluşu esastır. Değil bunu sizin 
gibi uzun seneler beraber çalıştığımız bir arkadaş, belki Ferit paşa gibi ihtiyar 
bir herif yapabilseydi ona bile hürmet eder ve muvaffakiyetine yardım 

---