Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
| recta
ratio ) birtakım ilkeleridir. Doğanın yaratıcısı olan Tanrı da, böyle bir eylemi ya buyurur, ya da yasaklar” (Grotius, 2011, s. 32). Böylesi bir uluslararası hukuk anlayışı, sadece her devletin kendi çıkarını değil, devletlerin evrensel birliğinin çıkarlarını da göz önünde tutar (Grotius, 2011, s. 21). Ancak bu hukukun tek amacı çıkar sağlamak değil, aynı zamanda barışı korumak ve muhtemel saldırılara karşı diğer devletlerle ittifaklar sağlamaktır da (Grotius, 2011, s. 23). Grotius’a göre, pek çoklarının düşündüğünün aksine, uluslararası hukuk, savaş zamanı da geçerlidir. Bu hukuk kuralları, yazılı olmayan, doğanın buyurduğu, dürüstlük ve adalet anlayışına dayalı kurallardır. “Bu ilkeler, bir başkasına, bizden bir şeyi yapmamızı isteme hakkını vermez; ancak, biz bunları yapmaya gene de yükümlü sayılırız; çünkü, böyle davranılmazsa, doğru aklın (recta ratio) bir başka ilkesi çiğnenmiş olur (Grotius, 2011, s. 27). Buradan da anlaşılacağı üzere Grotius’un savaş hukuku anlayışı, tamamen doğal hukuka, akla ve adalete uygun bir hukuk anlayışıdır. Bu bağlamda incelenmesi gereken ilk konu da savaşın, haklı bir savaş olup olmadığıdır. Grotius bu sorunun cevabını verirken ilk önce Stoacı düşünürlerin Oikeiōsis kavramına değinir. Pek çok konuda olduğu gibi bu konuda da Cicero’ya atıfta bulunarak, doğanın ilk ilkelerinden, hayvanlarla ortak olan, kendi varlığını koruma isteğini hatırlatarak, savaşın doğaya ve doğal hukuka uygun olduğunu söyler. “Doğanın ilk ilkelerine bakılırsa, savaşın kınanacak bir yönü pek görülmez; tersine, her şey savaşa izin verilmesinden yanadır. Çünkü, canımızın ve benliğimizin korunması, yaşamaya yararlı şeylerin elden çıkartılmaması ya da ele geçirilmesi için savaşmaktayız. Bu yüzden, savaş, doğanın ilk ilkelerine çok uygun düşmektedir. Böyle bir amaçla, gerekirse, zor kullanma yollarına başvurmak da doğaya aykırı düşmez. Doğa, her canlı yaratığa kendisini koruması için gerekli gücü de vermiştir” (Grotius, 2011, s. 39). Savaş, bu nedenle doğal hukuka aykırı olmadığı gibi uluslararası hukuka ve tanrısal hukuka da aykırı değildir. Ancak bu uygunluk, şüphesiz ki tüm savaş türleri için geçerli değildir. Bir savaşın haklılığı, kimler arasında ve hangi sebeplerle başlatıldığına göre değişmektedir. Grotius savaşı, öncelikle taraflarına göre bir ayrıma tabi tutar. Buna göre savaşlar, kamusal, özel ve karma savaşlar olarak üçe ayrılır. “Kamusal savaş, her iki 21 yanda da savaş açma konusunda bir kamusal yetkisi olanlarca girişilmiş savaştır” (Grotius, 2011, s. 42). Bu tür savaşların hukuka uygun kabul edilmesi için, hem her iki tarafta da savaşı açanların egemenlik gücünü elinde bulundurması hem de usul gereklerine uyulması gerekir. Grotius’a göre, “bir güç, eylemleri bir başkasının denetimine bağlı değilse, yaptıkları bir başkasının iradesiyle geçersiz kılınamazsa, o güç egemen diye nitelendirilmektedir” (Grotius, 2011, s. 47). Böylesi bir egemenlik yetkisine sahip olmayan özel kişiler arasında yapılan savaşlara “özel savaş”, taraflardan birinin kamusal yetkilerinin olduğu, diğer tarafın ise özel kişi olduğu savaşlara ise “karma savaş” denir. Grotius’a göre, mahkemelerin kurulması her ne kadar özel savaşları oldukça kısıtlamışsa da, eğer kişinin özgürce, adil bir yargı yoluna başvurma imkanı bulunmuyorsa, özel savaşların başlatılması da doğal hukuka aykırı sayılamaz. Buna karşılık karma savaşlar, yani bir hükümdar ile uyruğu arasındaki savaşlar doğal hukuka aykırıdır. “Genel bir kural olarak, doğal hukuk ayaklanmaya izin vermez” (Grotius, 2011, s. 60). Zira doğal hukuka uygun olarak toplum kurmak maksadıyla bir araya gelenlerin iradesi, direnme hakkını sınırlamak zorunluluğunu doğurur. Ancak direnmeme kuralı, hükümdarın doğal hukuka ya da tanrısal düzene aykırı emirlerini yerine getirmek anlamına gelmez. Kuşkusuz ki böylesi emirler yerine getirilmemelidir. Ancak bu karşı geliş yüzünden ya da başka bir nedenle, hak edilmeyen bir cezayla karşılaşıldığında, buna zora başvurarak karşı koymak, isyan etmek yerine katlanmak gereklidir. Zira hükümdara karşı girişilecek her hareketin devlete zarar vereceği düşünülür. Bu nedenle Grotius, karma savaşları haksız bulsa da, “bıçak kemiğe dayanmışsa, elden geldiği ölçüde kamuya da yararlı olmayı göz önünde tutarak, gidilebilecek son yola başvuran herkesi ya da halktan bir azınlığı, ayrım yapmadan kınamaya da doğrusu dilim varmaz” (Grotius, 2011, s. 62) diyerek bu kuralın bazı istisnaları olabileceğinin altını çizer. Örneğin egemenin yasaları açıkça çiğnediği, devlet gücünü aştıkları, devletle ilgilenmeyi aşikâr bir biçimde bıraktıkları ya da halkına karşı açıkça düşmanca davranışlarda bulunduğu durumlarda, kişinin egemenlik vasıflarına dair eksiklikler ortaya çıkmış olacağından, direnmek hatta zaman zaman egemenin canını almak doğal hukuka göre meşru sayılabilir. 22 Karma savaşların istisnai haklı durumlarını bir yana bırakırsak, Grotius’a göre kamusal ya da özel bir savaşı haklı kılan tek neden, karşı tarafın bize karşı daha önceden bir haksızlık işlemiş olmasıdır (Grotius, 2011, s. 73). Bu haksızlık ve cevaben başlatılacak bir savaşın üç nedeni olabilir. Birinci olarak, cana ya da mala gelecek bir zarara karşı kendini savunma savaşı haklı bir savaş olacaktır. Ancak zarar tehlikesi içeren kesin olmayan bir saldırı korkusuyla, örneğin, güçlenmekte olan komşu bir devletin ileride saldırması korkusuyla açılacak bir savaş, haksız bir savaştır. İkinci olarak, cezalandırma amacıyla girişilen bir savaş, haklı bir savaş olabilir. Ancak yine de her suçu cezalandırmak maksadıyla savaşa girmemek gerekir. Grotius, bunun hem Hristiyan dinin bağışlayıcılığı açısından hem de kamu yararına olmayacak, sadece suçluyu cezalandıracak savaşların vereceği zarar açısından doğru olmadığını söyler (Grotius, 2011, s. 179-181). Üçüncü ve son olarak ise bizim olan şeylerin geri alınması için başlatılan bir savaş haklı bir savaş olacaktır. Burada sorulması gereken ilk soru, nelerin bizim sayılacağıdır. Grotius’a göre, bizim olduğunu söyleyebileceğimiz şeyler, iki ayrı hakka dayanabilir: Bütün insanlara ortaklaşa olan haklar ve kişinin özel hakları. Kişinin özel haklarına dayanarak bizim olduğunu söyleyebileceğimiz şeylerden kasıt, mülkiyet hakkına konu olan taşınır ve taşınmazlardır. Bunların rıza dışı elden çıkması durumunda, kişinin bunları geri almak için mücadeleye girişmek hakkı vardır. Bütün insanların ortaklaşa hakkına dayanarak bizim diyebileceklerimiz ise mülkiyet hakkının dışında kalan şeyler ya da mülkiyet hakkına rağmen başkalarına da hak sağlanan özel durumlardır. Örneğin denizler, mülkiyet hakkına konu olamayacakları için, denizlerden yararlanmak herkes için meşrudur. Ancak denizlerin aksine akarsular, içinde aktıkları toprakların sahibine ya da oradaki halka aittir. Buna rağmen akarsularda da denizlerde olduğu gibi herkesin kullanımı için ortaklaşa bir hak vardır. Doğal kaynakların aksine tamamen bir kişinin özel mülkü olan eşyalarda bile diğer insanların bazı istisnai hakları vardır. Örneğin günümüzde dahi kanunlarda zorunluluk hali olarak tanımlanan, kaçınılamaz, yaşamsal öneme haiz durumlarda bir başkasının mülkünü kullanmak hakkı, insan doğası gereği herkese tanınması gereken bir haktır. Grotius’un, zorunluluk haline benzer şekilde insanın doğasından kaynaklanan, doğal hukuka uygun olarak tanımladığı ve tüm insanların ortaklaşa olarak sahip olması gereken 23 diğer bazı haklar ise Kant’ın kozmopolit hukuk fikrinin de temelini oluşturmaktadır. Bu hakların başında, “geçici olarak yerleşme hakkı” gelir. Bu hakka göre, “kara ya da su yoluyla bir ülkeden geçmekte olanın bir hastalıktan iyileşmesi gibi haklı bir nedenle, geçilen ülkede birkaç gün kalmasına izin verilmelidir” (Grotius, 2011, s. 88). Grotius ikinci olarak, “sürekli yerleşme hakkı”ndan bahseder. “Kendi yurtlarından sürülmüş olanların, bir başka ülkede -bu ülkenin yasalarına boyun eğerlerse- sürekli olarak yerleşme hakları vardır” (Grotius, 2011, s. 88). Bu iki hak başta olmak üzere, Grotius’un doğal hukuk bağlamında ele aldığı haklar bir arada değerlendirildiğinde, bir ucu Stoa Felsefesinin iç içe geçmiş halkalı yapısına, diğer ucu ise Kant’ın evrensel olana yönelen hukuk yapısına uzanan bir çizgi ortaya çıkar. Başta Cicero olmak üzere, Stoa düşünürlerinin insanı temele alan ve insanda ortak olan üzerinden evrensel olana ulaştıkları, ama devleti de yok saymadıkları toplumsal yaklaşımları, Grotius’un hukuki perspektifle çizdiği daha belirgin sınırlar sayesinde, Kant’ın, ebedi barışa yönelik, kozmopolit hukuka erişmiş federatif devlet yapısına evrilir. |