Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
102 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: Yenə bu dövrdən (1574) etibarən şeyxülislamlar elmiyyə si- nifinin başçısı oldu, bütün qazılar, müfti və müdərrislər onun əm rinə verildi. Şeyxülislamları şəxsən padşah təyin edərdi. Şeyxülislamlı- ğa gə tirilən şəxsi baş vəzir başda olmaqla saraydan gələn on be şə qə dər görəvli evindən alaraq Paşa qapısına götürərdilər. Ora dan sa raya gəlib padşah hüzuruna çıxardılar. Padşah dinə və elmə duy duğu sayğıdan dolayı şeyxülislamlığa namizədi ayaq üstə qar şılayardı. Sonra namizədə özünü şeyxülislam təyin edə- cəyini söyləyərdi. Bu surətlə saraydan çıxan baş vəzirlə şeyxülislamı yüksək vəzifəli hökumət adamları şeyxülislam seçilməsi münasibəti ilə təbrik edərdilər. 1826-cı ilə qədər şeyxülislamların müstəqil dairələri yox idi. Öz evlərində və ya uyğun bir evdə vəzifələrini yerinə ye ti- rərdilər. Sultan II Mahmud Xanın yeniçəri ocağını qaldırmasın- dan sonra Süleymaniyyə Camisi yaxınlığındakı Ağaqapısı şey- xül islamlara daimi iqamətgah olaraq verildi. Bura şeyxülislam qa pısı olaraq məşhur oldu. 1836-cı ildən etibarən bu binaya qaz- əskərlərlə İstanbul qazısı da nəql edildi. Şeyxülislamlar Divani-Hümayun üzvü olmasalar da dini bir məsələnin həlli və ya düzəldilməsi lazım olduqda divana də- vət edilir və görüşləri alınırdı. Yenə hərb və sülhə qərar verilə bil məsi üçün şeyxülislamın təsdiqi gərəkirdi. Səfərlərdə padşah ha rada olardısa şeyxülislamlar da orada olur, çadırlarının önünə və zirlər kimi üç tuğ tikilərdi. Lakin baş vəzirin sərdarı əkrəm ol duğu səfərlərdə şeyxülislam iştirak etməzdi. Şeyxülislamların çuxadar, təlhisçi, kəndxuda və s. kimi məiy yətindən başqa, başlarında fətva əmini olan və çox mü- hüm bir dairə olan fətva qələmi var idi. Bu dairədə müsəvvid, mü bəyyiz, müqabiləçi, katib, möhürdar və müvəzzilər olurdu. Fiqh, yəni İslam hüququna yaxşı bələd olanlardan təyin edilməsi icab edən fətva əmini, fətva qələminin başda gələn amiriydi. Bu şəxs, istənilən fətvanı mötəbər fiqh kitablarından tapır və bu- nun məiyyətində olan iyirmiyə qədər katib də fətvaları kağıza ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 103 kö çürərdilər. Daha sonra bu, fətva əmini tərəfindən yoxlanılır və mübəyyiz tərəfindən bəyaza çəkilərək şeyxülislama təqdim olunurdu. Şeyxülislam bunu tədqiq edər, təliq qırması deyilən öz əl yazısıyla cavab qismi imzalayardı. Bundan sonra müvəzzi isimli məmur bu fətvanı məhəllinə verirdi. Fətva hər hansı bir şeyin (ümumi və ya xüsusi, dini və ya hü- quqi) İslamiyyətə uyğun olub-olmadığını bildirmək deməkdir. Ümumi hüquqa (Hüquq-i ümumiyyəyə) aid fətvaların alın- ması hökumətə aiddir. Bunlar da hərb elanı, sülh əqdi, əsgəri qanun təbdili, islahat icrası, qeyri-müsəlman təbəqənin üsyanı, şəqavətdə olanların (asilərin) qətli kimi fətvalardır. Xüsusi hüquqa (Hüquq-i xüsusiyyəyə) dair fətvalar doqquz barmaq uzunluğunda və dörd barmaq genişliyində bir kağıza incə hərflərlə yazılırdı. Məsələnin az və çox əhəmmiyyətinə gö- rə veriləcək cavab qısaca - “vardır və ya yoxdur”, “olar və ya olmaz”, “gələr və ya gəlməz”, “məşrudur və ya məşru deyildir”, “caizdir və ya caiz deyildir” şəklində olardu. Bəzən də verilən cavab izah edilərdi. Fətvalar Hənəfi məzhəbi imamlarının qavillərinə (ictihadla- rına) görə verilirdi. Şeyxülislam dairəsində olan kəndxuda şeyxülislamın si- yasi və iqtisadi işlərində, şeyxülislamın nəzarətində olan vəqf müamələlərində onun vəkili olub namına uyğun hərəkət edərdi. Təlhisçi - şeyxülislamın hökumət nəzdindəki məmuru olub di ni işlərə və qanunlara aid müamələlərdə hökumətlə təmas edər- di. Şeyxülislamın müdərrisləri təyinləri və digər xüsuslar bu nun va sitəsi ilə və rəisül-quttabın dəlalətiylə vəziri-əzəmə ərz olu nardı. Məktubçu - şeyxülislamın divan əfəndisi və ya möhürdar, in- diki ismiylə yazı işlərinin müdüri idi. Məşihatdan (şeyxülislam- lıq məqamından) çıxan yazılar, təyin rüusu və bəraətləriylə ica- zətnamələrin yazıldığı dairədən bu şəxs məsuliyyətli idi. Şey- xülislamın möhürü də möhürdarda olardı. Osmanlı donanmasının Xəlicdən dənizə çıxmaq zamanı gə- lin cə rəisül-qüttab əfəndi vasitəsiylə dəvət edilən şeyxülislam Ya lı köş künə gəlir və padşahla bərabər təşyi mərasimində olurdu. Ay- 104 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: rı ca şahzadə və sultan xanımların doğumları münasibətiylə edi lən təb riklərdə, sultanların nişan və nikah mərasimində şeyxülis lam lar da iştirak edər, sultanın nikahını onlar kəsərdilər. Pad şah və şah zadə və fat edəndə də cənazə namazlarını şeyxülis lamlar qıldı r ardılar. Osmanlı tarixində baş vəzir olmaq üçün təhsilli olmaq o qə- dər də vacib deyildi. Lakin şeyxülislam olmaq, hətta bunun ilk pilləsi olan qazılıq, müftilik və müdərrislik üçün belə, məd rə- sələrin ən yüksəyini bitirmək lazım idi. Bu vəziyyət şeyxülis- lamlığa verilən dəyəri göstərdiyindən önəmlidir. Osmanlı şeyxülislamlarından bir qismi verilən fətvaları top- lamış və kitab halına gətirmişlər. Bunlardan bəziləri nəşr edil- miş, nəşr edilməyənlər də mühafizə edilmişdir. 1424-cü ildə Molla Fənariyə bu ünvanın verilməsi ilə son Os- manlı Şeyxülislamı Mədəni Nuri Əfəndinin 1922-ci ildə kabineti ilə birlikdə istefa etməsi arasındakı müddət 498 il davam etmişdir. 1424-1922-ci illər arasında 131 şeyxülislam 175 dəfə bu mə qama təyin edilmişdir. Əbus-Suud Əfəndi 29 il olmaqla ən çox, Məmikzadə Mustafa Əfəndi isə 13 saat olmaqla ən az bu mə qamda qalan şeyxülislamdır. 131 şeyxülislamın yalnız 9-u türk əsilli deyildir. Şeyxülislamlar içində müstəsna alim və yazarlar, şair və xət tatlar, bəstəkar və huquqçular olub. Onların arasında Yəhya, Bəhai, Arif Hikmət kimi böyük şairlər, Əsad Əfəndi kimi böyük bəstəkarlar və sözlük alimləri, tarixçilər, hüquqçular və böyük dövlət adamları var idi. Onların əksəriyyəti özlərindən sonra dəyərli əsərlər qoyan alimlərdir. Bir çox şeyxülislam verdikləri fətvaları toplayaraq özlə rin- dən sonra həm islami elmlər, həm də Osmanlı hüquq tarixi baxı- mından dəyərli əsərlər yadigar olaraq qoymuşlar. Bu müəssisə bu adla XV yüzilliyin əvvəllərində qurulmuş- dur. Bu tarixdə imperatorluğun ən böyük müftisinə şeyxülislam de yilmişdir. 1453-cü ildən etibarən İstanbul müftisi bu adı daşımağa baş lamışdır. Onun göstərişi ilə şeyxülislamlara sonralar da müf- ti əfəndi və müftil-ənam deyilmişdir. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|