253
yaxınlaşmalar üçün başlanğıc nöqtəsini təmin edir (ən əsası,
Avropa Komissiyası daxil olmaqla).
Anlaşılmanın memorandimu həmçinin həm tərəflərin bir-
birinin müştərək sahibkarlıq qurmaq öhdəçiliyinin açıq
aşkarlanması kimi xidmət edir həm də tərəflərin bir-birindən
inteqrasiyasını təsdiq edir.
Müştərək sahibkarlıq yaradarkən, sahibkar (dövlət) fəaliyyət
planı işləyib hazırlayır. Bu planda nəzərdə tutulur:
Müştərək sahibkarlığın gələcək istiqamətinin müəyyən
edilməsi;
Müştərək sahibkarlıq yaratmaq üçün əməkdaşlığa hazır
olan partnyor axtarışı;
Niyyət haqqında protakola imza atma;
Xarici partnyordan müştərək sahibkarlıq nəticəsində
yaradılan ümumi mənfəətdən öz payının götürmənin
müxtəlif variantlarını işləyib hazırlama;
Birgə müəssisələrin təsis edərkən qabaqcadan təklif
edilən payın formalaşdırılması;
Birgə müəssisələrin təsisçilər kimi çıxış etmək hüququnu
qazanmaq, müştərək sahibkarlığın təsis üçün hazırlığa
məsul şəxsin, direktorun təyin edilməsi;
Birgə müəssisələrin fəaliyyətinin qeydiyyat kieçməsi və
təsis edilməsi üçün lazım olan bütün sənədlərin layihəsini
hazırlamaq;
Birgə müəssisələrin yaradılması haqqında müqaviləyə
imza atma;
Birgə müəssisələrin fəaliyyətinin dövlət qeydiyyatı.
Təsərrüfat cəmiyyətləri: təsərrüfat cəmiyyətləri dedikdə onun
üzvlərinin iqtisadi maraqlarının ümumiliyinə əsaslanan, müəyyən
işin həyata keçirilməsi naminə onların vəsaitlərinin vahid
formada birləşdirilməsini nəzərdə tutan və hüquqi şəxs statusu ilə
fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektidir. Müştərək sahibkarlıq
fəaliyyətinin təşkilinin bu forması hər şeydən öncə, cəmiyyət
üzvlərinin birinin digəri və üçüncü şəxs qarşısında əmlak
mə’suliyyətinin dərəcəsi ilə fərqlənən bir neçə növü mövcuddur:
254
-tam məsuliyyətli təsərrüfat cəmiyyəti: bu növ fəaliyyət
cəmiyyətdə iştirak edənlərin cəmiyyətin öhdəlikləri üzrə özlərinin
bütün əmlakı ilə birgə məsuliyyət daşımasıdır.
Bu o deməkdir ki, cəmiyyətin hər bir iştirakçısı öz əmlakının
yalnız müəssisənin nizamnamə fonduna pay şəklində qoyulmuş
hissəsi ilə deyil, bütün əmlakı ilə risk edir. Tam əmlak məsuliyyətli
təsərrüfat cəmiyyətləri yüksək əmlak təminatının tələb olunduğu
hallarda təşkil edilir. Lakin təsərrüfat fəaliyyətinin bu təşkilati
formada həyata keçirilməsi sahibkarlar üçün o qədər də əlverişli
variant deyil. Bu baxımdan məhdud məsuliyyətli təsərrüfat
cəmiyyətin sahibkar üçün daha əlverişli variant hesab edilir.
-məhdud məsuliyyətli cəmiyyət üzvlərinin müəssisənin
öhdəliklərinə görə özlərinin nizamnamə fondundakı iştirak payı
həddində əmlak məsuliyyətini nəzərdə tutur. Dünya təcrübəsində
bu forma daha inkişaf forma adlanır. Məhdud məsuliyyətli
cəmiyyətlərin ən geniş və inkişaf etmiş forması qapalı tipli
səhmdar cəmiyyətlər sayılır.
Müştərək sahibkarlığın fəaliyyətinin “səhmdar cəmiyyət”
formasında təşkili qədim və intensiv inkişaf edən təşkilati
formadır. Səhmdar cəmiyyətlər ilk dəfə 18-ci əsrin əvvəllərində
Böyük Britaniyada yaranmışdır. Ilkin olaraq onun təşkilati
forması şübhə ilə qarşılanmışdı və elə güman edilmişdi ki, bu
idarəetmənin effektivsizliyini artıracaq və pozulmasına təkan
verəcək. Xarici ədəbiyyatda bu formaya, xüsusi bir biznes növünü
həyata keçirmək üçün könüllü insanlar birliyinin birgə kapital
qoyuluşu nəticəsində yaradılan cəmiyyət kimi baxılır və bu forma
ancaq hüquqi yolla yaranıb, hüquqi yolla da ləğv edilir.
Cəmiyyətin yaradılmasına kapital qoyan insanlar cəmiyyətin
üzvləri hesab olunurlar. Səhmdar cəmiyyəti adından məlum
olduğu kimi öz nizamnamə fondunu ayrı-ayrı səhmdarların
mülkiyyəti olan səhmlərlə formalaşdırır. Səhmdar cəmiyyətin
təsisçiləri səhmdar cəmiyyəti müddətsiz müqavilə əsasında yaradır
və üzvlərinin onun təsərüffar fəaliyyətində iştirakı məcburi
sayılmır, nizamnamə fondunun formalaşdırılmasında maddi
iştirak əsas götürülür. Üzvlər yalnız müəssisənin yalnız
nizamnamə
kapitalındakı
əmlakları
həddində
məhdud
mə’suliyyət daşıyır. Səhmdar cəmiyyət xarici ədəbiyyatda ‚riski
255
yayan‛ cəmiyyət kimi xarakterizə edilir. Cəmiyyətin özəyi 3
iqtisadi məhfumu bura daxil edir. Bunlar-səhmdarlar, direktorlar
və işçilərdir.
Sahibkarlığın təşkilinin demokratik formalarından biri
sayılan səhmdar cəmiyyətlər malik olduğu bir sıra prinsipial
üstünlükləri ilə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə iri
istehsalın təşkiliində hakim mövqe tutmuşdur. Bunlar
aşağıdakılardır:
-işgüzar fəaliyyətin müəyyən növü ilə məşğul olmaq üçün
lazımi vəsaitin əldə edilməsinin və deməli sahibkarlığın resurs
probleminin həllinin nisbətən asan təşkili;
-cəmiyyətin mövcud ehtiyatlarından səmərəli istifadəni tə’min
etməsi: adi səhm sahibi olan səhmdarlar olan yüksək nəticələrin
əldə edilməsində iqtisadi cəhətdən maraqlı olduqlarından mövcud
kapitalın daha səmərəli istifadəsinə çalışırlar;
-ehtiyatların daha səmərəli ictimai istehsal sahələrində
cəmləşməsinə şərait yaratması: səhmlərin alqı-satqısı vasitəsi ilə
səhmdarlar öz kapitallarını daha sərfəli sahəyə yönəldirlər;
-demokratikliyi: bu üstünlük, hər şeydən əvvəl ondan
ibarətdir ki, hər bir səhmdar malik olduğu səhm kağızlarını
satmaqla cəmiyyətdən sərbəst şəkildə çıxa bilər. Idarəetmədə ‚bir
nəfər bir səs‛ kimi demokratik prinsip gözlənilməsə də, hər halda
səhmdarların
təsərrüfat
məsələlərinin
həllində
iştirakı
demokratiya əlaməti kimi qiymətləndirilir.
‚Səhmdar cəmiyyətlər haqqında‛ Azərbaycan Respublikası
qanununa görə ‚dövlət əmlakına sərancam vermək səlahiyyətinə
malik olan idarəetmə orqanlarının təsis etdikləri səhmdar
cəmiyyətləri istisna olmaqla, səhmdar cəmiyyəti azı üç fiziki və
(və ya) hüquqi şəxs tərəfindən təsis edilir‛.
Açıq və qapalı tip səhmdar cəmiyyətləri fərqləndirilir. Açıq
tipli səhmdar cəmiyyətin səhmləri, qapalı tipli cəmiyyətin qiymətli
kağızlarından fərqli olaraq, yalnız təsisçi səhmdar arasında deyil,
cəmiyyətin üzvi olmayan digər hüquqi və fiziki şəxslər arasında
da tədavüldə də iştirak edir.
Birgə müəssisələrin təşkilati formasından fərqli olaraq, onun
struktur quruluşunun müxtəlif formaları mövcuddur. Bunlara
geniş yayılmış formalardan biri-strateji məqsədlər üçün yaradılan
Dostları ilə paylaş: |