Haqqin iZİ İLƏ Müəllif: Əli Əsğər Rizvani

ŞİƏLİK İMAM RZANIN (Ə) DÖNƏMİNDƏ

Məmun Abbasi İmam Rzanı (ə) vəliəhd təyin etməsi ilə zahirdə də olsa şiə və ələvilərin diqqətini cəlb edə bildi. Demək olar ki, şiələrin hakimiyyətdə təmsil olunması İmamın (ə) vəliəhd olması ilə bağlıdır. Əlbəttə, ondan öncə də Əli ibn Yəqtin İmam Kazimin (ə) məsləhəti ilə hakimiyyətdə təmsil olunurdu.¹

Bu dövrdə şiəlik zahirən siyasi rəng almağa başladı. Məmun özünü şiə kimi göstərirdi. Bir tarixi qaynaqda deyilir: “Məmun İraqa gəldikdən sonra dövlət işlərini etiqadca şiə olanlara tapşırmağa çalışdı. Digərlərinin də dövlətdə təmsil olunmalarını qəbul etdikdən sonra iki nəfərdən birini şiələrdən təyin edirdi”.²

Məmundan sonra Mötəsim Abbasi və Mütəvəkkil Abbasi bu üsuli-idarəni dəyişdi. Hədis əhlini müdafiəyə qalxıb, mötəzilə və şiələrlə mübarizəyə başladılar. Mütəvəkkil Abbasi şiə və ələvilərlə düşmənçiliyini son həddə çatdırdı. Belə ki, o, İmam Hüseynin (ə) qəbrini viran qoydu və oranın şumlanaraq əkilməsini əmr etdi.³

Lakin şiələrə qarşı bu mövqe çox da davam etmədi. Müqtədir Abbasi hakimiyyətə gəldikdən sonra Bağdad və digər bölgələrdə şiələr inkişaf etməyə başladılar. Bu dönəmdə görkəmli şiələr hakimiyyət dairələrində təmsil olunmağa başlaılar.

Şeyx Tusi yazır: Həkəm ibn Ülya deyirdi: “Mən Bəhreynin valisi idim. Orada çoxlu var-dövlət əldə etdim. Bir miqdarını yoxsullara payladım. Qalan miqdarını da torpaq sahəsi aldım. Sonra uzun müddət oranın xümsünü İmam Cavadın (ə) yanına gətirdim”.¹

İmam Cavadın (ə) şiələrindən olan Hüseyn ibn Abdullah Nişapuri uzun müddət Sistan vilayətinin valisi vəzifəsində çalışdı.²

İmamiyyə şiələrinin hakimiyyət dairələrində təmsil olunması son imamların (ə) dövründə daha geniş hal aldı. On birinci imamın (ə) dönəmində çoxlu sayda şiə hakimiyyətdə mühüm vəzifələr tuturdular.
Əmİndən Vasİqə qədər

(h.c. 232-193)

Harundan sonra Məhəmməd Əmin hakimiyyətə gəldi və dörd ildən çox hakimiyyətdə oldu. Əbu əl-fərəc “Məqatil ət-talibin” kitabında yazır: “Əminin Əli ibn Əbu Talibin (ə) övladlarına qarşı mövqeyi öz sələflərindən fərqlənirdi. Bunun səbəbi isə bu idi ki, Əmin daha çox əyyaş həyatı sürürdü. Sonra da Məmunla müharibə böhranı yaşadı və sonra öldürüldü. Məmun öz qardaşını öldürüb siyasi iqtidari tam ələ aldı və iyirmi il (h. c. 197-218) hakimiyyətdə qaldı. Məmunun hakimiyyəti dönəmində şiələr əksər şəhərlərə nüfuz etdilər. Bu, hətta Məmunun sarayında da özünü göstərirdi. Belə ki, Fəzl ibn Səhl Məmunun vəziri, Tahir ibn əl-Həsən Xüzai isə onun ordu komandanı idi.

Məmun şiələrin çoxluğunu görür və bilirdi ki, şiələr həzrət Rzaya (ə) böyük sevgi, atası Haruna və ondan öncəki hakimiyyətlərə nifrət bəsləyirlər. Elə buna görə də zahirdə özünü şiə kimi, Əhli-beytsevər kimi qələmə verərək kütlənin diqqətini cəlb etmək istəyirdi. Elə buna görə də nifaqla davranır, Əlinin (ə) xəlifəliyini, Əbu Bəkr və Ömərdən üstün olduğu fikrini müdafiə edir, hətta öncə xilafəti, sonra isə vəliəhdliyi İmama (ə) təhvil vermək təklifini önə çəkdi. Lakin onun əsl məqsədi öz hakimiyyətini möhkəmlətmək idi. Sonunda isə İmam Rzanın (ə) zəhərləyərək öldürdü. Bütün bunlara baxmayaraq, şiələrə qarşı bu yumşaq mövqe şiə etiqadının geniş yayılmasına gətirib çıxartdı.

Daha təsirli amillərdən biri də elmi və fəlsəfi kitabların digər dillərdən ərəb dilinə tərcümə edilməsi idi. Bu dövrdə müsəlmanlar rasional biliklərə maraqlarını artırmış və elə buna görə də din və məzhəblərlə bağlı sxolastik məsələlərin müzakirə edilməsinə geniş şərait yaradılmışdı. Şiə alimləri, sxolastlar yaranmış bu fürsətdən istifadə edib Əhli-beyt (ə) məzhəbini təbliğ etməyə başladılar.

Mötəsimin dönəmində də (vəfat-227 h. q.) şiələrlə bağlı siyasi vəziyyət Məmun dövründə olduğu kimi davam edirdi. Onların oxşar tərəfi ikisinin də mötəzilə olması və rasional sxolastik məsələlərə maraq göstərmələri idi. İmam Cavada (ə) ünvanlanan çoxlu sayda dini-sxolastik suallar Mötəsimin dönəmində İmamla (ə) görüşməyin yasaq olmadığını göstərir.¹ Əslində Mötəsim İmama (ə) dərin kin bəsləyirdi və həmin kinin təhriki ilə sonunda İmamın (ə) qətlinə fərman verdi. İmamın (ə) şəhadətindən sonra onun dəfn mərasiminə misli görünməmiş insan axını oldu. Mötəsim onlara dəfn mərasimində iştirak etməyi qadağan etmək istədisə də geniş kütlə bu qadağaya məhəl qoymayıb xəncərləri çiyinlərində İmamın (ə) evini əhatəyə aldılar. Bu bir tərəfdən də o dövrdə şiələrin malik olduqları gücü göstərir.¹

ŞİƏLİK İMAM CAVADIN (Ə) DÖNƏMİNDƏ

H. c. 203-cü ildə İmam Rza (ə) şəhid edildi. İmam (ə) dünyasını dəyişəndə yeganə övladı İmam Cavad (ə) səkkiz yaşında idi. Bu baxımdan şiələr nigaran idilər. Tarixçilərə görə şiələr bu dönəmdə böyük sarsıntı keçirir və daim fikir ayrılığına məruz qalırdılar². Elə buna görə də onlar Əbd ər-Rəhman ibn Həccacın evinə yığışır, nə etməli olduqlarını müzakirə edirdilər³. Şiələr bilirdilər ki, İmam Rza (ə) oğlu Cavadı (ə) canişin təyin edib. Lakin o həzrətin (ə) yaşının az olması çoxlarının axtarış aparmasına səbəb oldu. Mövcud nigarançılıq səbəbilə bir çoxları İmam Rzanın (ə) qardaşı Abdullah ibn Musanın ardınca getdilər. Lakin heç bir dəlil olmadan kiminsə imam olduğunu qəbul etməyəcəklərindən bir çoxları ondan suallar soruşur, cavab verə bilmədiyini gördükdə onu tərk edirdilər⁴. Bəziləri də imamətin İmam Kazimlə (ə) sona yetdiyi qənaətində olan “vaqifi”lərə qoşuldular. Çünki onlar Nobəxtinin nəzərinə görə, həddi-büluğa yetməyi imamətin şərtlərindən biri hesab edirdilər.⁵

Bütün bunlara baxmayaraq, şiələrin böyük əksəriyyəti İmam Cavadın (ə) imamətini qəbul etdilər. Lakin bu arada onun hələ həddi-büluğa yetməməsini özünə eşitdirənlər də var idi. Həzrət Cavad (ə) onlara cavab olaraq həzrət Süleymanın (ə) Davudun (ə) canişini olmasını xatırladaraq buyurdu: “Həzrət Süleyman (ə) hələ uşaq ikən qoyun otardığı bir halda atası həzrət Davud (ə) onu öz canişini elan etdi. Bu elə bir şəraitdə baş verirdi ki, Bəni-İsrail alimləri onu qınayır və bu addımını doğru hesab etmirdilər”.¹

İmamiyyə şiələr imamətin Allah tərəfindən olduğunu bilirdilər. Elə buna görə də İmamın (ə) yaşının az olması onlar üçün bir problem yaratmır və etiqadlarını sarsıtmırdı. Şiələr imamətin isbatı üçün müəyyən suallar verir, imamət iddiasında olanın suallara doğru cavab verdiyi təqdirdə (müqəddəs mətnlərdə göstərilənlərə də uyğun gəlirdisə,) onu məsum imam olaraq qəbul edirdilər. İmamiyyə şiələri bütün bölgələrdə, xüsusilə də İraq, İran Mədaində yaşayırdılar.² Şiələr İmamla həm vəkillər vasitəsi ilə, həm də Həcc mərasimində görüşürdülər. Bir rəvayətə görə İmam Cavadın (ə) şiələrinin bəzisi Misirdə yaşayırmışlar. Bu rəvayətdə Əl ibn Əsbat deyir: “İmama diqqətlə baxırdım ki, onu Misirdəki şiələr üçün vəsf edə bilim” ³. Digər bir rəvayətdə deyilir: “Xorasan şiələrindən biri İmamın (ə) yanına gəldi”.⁴ Hürr ibn Osman Həmdanidən nəql olunan bir rəvayətdə Rey şiələrinin İmamın (ə) yanına gəldiyi göstərilir.⁵ Bu, göstərir ki, Reydə də çoxlu sayda şiə yaşamışdır.⁶

İmam Cavadın (ə) dövründə Qum şiəliyin mərkəzlərindən biri idi və Qum şiələrinin İmamla yaxın əlaqəsi var idi. Qaynaqlarda Şeyx əl-Qummiyyin (qumluların şeyxi) kimi yad edilən Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsanın İmam Rza (ə) və İmam Cavadın (ə) səhabələrindən olduğu bildirilir. Onun hədis və fiqhi mövzularda qələmə aldığı bir çox əsərlər günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. O, İmam Həsən Əsgərinin (ə) də dövründə yaşamışdır.¹

Saleh ibn Məhəmməd ibn Səhl də İmam Cavadın (ə) Qumdakı səhabələrdən idi. O, İmam (ə) tərəfindən vəqf olunmuş mallara baxmaq üçün təyin edilmişdi².

İmam Rzanın (ə) Xorasan səfərindən sonra vəkilləri vasitəsilə xalqla əlaqələri daha da genişləndi.