317
Yrd. Doç. Dr. Hava SELÇUK
Giriş
Osmanlılar zamanında önemli bir yerleşim birimi olan Kayseri, farklı
toplulukları yüzyıllardır bünyesinde barındıran bir şehir idi. XVII. yüzyıl
boyunca nüfus Türkler, Ermeniler ve Rumlardan oluşmaktaydı.
Türklerle Ermeniler Selçuklu hâkimiyetinden itibaren birlikte yaşa-
mışlardır. Aynı çevrede birlikte yaşamak etkileşimi de beraberinde getir-
miştir. Şer’iye mahkemelerinin kayıtlarını incelediğimizde Türkler ve Er-
meniler arasındaki sosyal ve kültürel etkileşim
hareketliliğini daha iyi anla-
yabiliriz. Biz bu çalışmada Kayseri’deki Türk-Ermeni ilişkilerinin hukukî
boyutuna temas edeceğiz. Böylece 13 numaralı defterden 104 numaralı
deftere kadar ki şer’iye sicilleri çalışmamızın ana kaynağını oluşturacak
ve buradan Ermeniler hakkında bazı fi kirler edinebileceğiz. Toplam olarak
58 adet şer’iye sicili incelendi ve Ermenilerle alâkalı kayıtlar bulundu
1
. Bu
çalışmada ilk olarak Kayseri’de Ermenilerin yaşadığı mahalle ve köyleri
1 Kullandığımız bu defterlerin mikrofi lm ve fotokopileri Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırma-
ları Merkezi (KAYTAM)’nde bulunmaktadır. Çalışmamızda kullandığımız defterlerin bir
kısmı lisans ve yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış ve bu sayede 13, 15/2, 18, 20, 25, 27,
42, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 74, 75, 81, 84, 88, 89/I, 90, 91, 92, 96
ve 104 numaralı Kayseri şer’iye sicilleri transkribe edilmiştir. bu defterlerin birer örneği
KAYTAM’da bulunmaktadır. Bunların dışında kullandığımız transkribe edilmeyen 56, 57,
58, 64, 71, 73, 76, 78, 79, 80, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 105 ve 106 numaralı Kayseri şer’iye sicillerinin mikrofi lmleri yine aynı merkez-
de mevcuttur. Kayseri şer’iye sicilleri dipnotlarda kısaca KŞS şeklinde gösterilecektir.
318
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
tespit ettik
2
. Çünkü Osmanlı hukuk sistemine göre Ermeniler ve Rumlar
zımmî olarak adlandırılmaktaydı. Osmanlı Devleti tebaasını defterlere
kayıt ederken ırklarına göre değil dinlerine göre kayıt ediyordu. Üstelik
Müslümanlar ve gayrimüslimler Kayseri şehrinin bazı bölümlerinde hep
birlikte yan yana yaşamakta idiler.
Şer’î kurallar bir Müslüman devletinde yaşayan gayrimüslimlerin
kendi hukukî kurallarına göre hareket etmelerine izin veriyordu fakat arzu
ederlerse İslâmî mahkemelere de başvurabildikleri bilinmektedir. Bilindiği
gibi Osmanlı İmparatorluğu’ndaki gayrimüslimler ailevî ve dinî işler ile
alâkalı problemlerini kendi dinî liderlerinin denetiminde çözme hakkına
sahip idiler. Bunun yanı sıra her hangi bir problem için Osmanlı mahke-
melerine başvurmak için bir engel de yoktu. Rumlar ve Ermeniler mirasın
taksimi, nafaka, evlenme ve boşanma gibi problemler için İslâmî kanunla-
ra göre muameleyi seçmişler ve her hangi bir zorlama olmaksızın Osmanlı
mahkemesine başvurmuşlardır
3
. Örneğin XVII. yüzyıl Kayseri şeriat mah-
kemeleri Ermeni terekeleri kayıt edilmiştir. Böylece tereke kayıtları vasıta-
sıyla Ermenilerin sosyal ve ekonomik durumlarını daha iyi anlayabiliriz.
Evlenme ve Boşanma
XVII. yüzyılda Kayseri şehir ve mahallelerinin zımmî nüfusu Grego-
rian Ermeni ve Ortodoks Rumlardan oluşmaktaydı.
Ermeniler, İslâmî kanunlar onlara geniş haklar verdiği için bu ka-
nunlara göre muamele edilmek için zorlama olmaksızın Osmanlı mahke-
melerine başvurmuşlardır. Şayet bir zımmî kendi aralarındaki bir mesele
dolayısıyla şer’î mahkemeye başvurursa, karar Hıristiyan kanunundan
daha ziyade Müslüman kanununa göre verilmekteydi. Ermenilerin bazı-
ları Ermeni dininden (Gregorian) ayrılarak Greek dinini (Ortodoks) kabul
etmişlerdir. Aynı şekilde Rumların bazıları da Greek (Ortodoks) dinini ter
ederek Ermeni (Gregorian) dinini kabul etmişlerdir. Çünkü Hanefî kanu-
nu buna izin vermekteydi
4
. Kayseri’de zımmîler Müslümanlar gibi aynı
şekilde fetvaları araştırarak onları İslâmî mahkemeleri de kullanmışlardır.
2 Mustafa Keskin, Kayseri Nüfus Müfredat Defteri 1831–1861, Kayseri Büyükşehir Bele-
diyesi Yayınları, Kayseri 2000; Mehmet İnbaşı, XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri, İl Kültür
Müdürlüğü Yayınları, Kayseri 1992.
3 Kemal Çiçek, “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zımmîlerin Yargı Tercihi”,
Pax Ottoman, Ankara 2001, s.48–49.
4 Mehmet
Akif
Erdoğru, “XVI-XVII. Yüzyılda Kayseri Zımmîleri”, I. Kayseri ve Yöresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri (11–12 Nisan), Kayseri 1996, s.74
319
Yrd. Doç. Dr. Hava SELÇUK
Zımmîler Müslümanlarla olan anlaşmazlıklarında olduğu gibi kendi arala-
rındaki anlaşmazlıklarında da fetvaları kullanmışlardır
5
.
Hıristiyan kanununa göre Ermeni ve Rum milletinden kişilerin birbi-
riyle evliliğine pek izin verilmiyordu:
Mahkeme kayıtlarına baktığımızda Ermeni ve Rumların birbirleriyle
evlilikleri ile ilgili kayıtları bulduk. Örneğin:
Kendi din-i batılamızda Ermeni ve Rumların birbirleriyle evlilikleri
alışılmış (mutad ve mutade değil iken) değil fakat Hanefî kanunu buna izin
vermektedir. Elimizdeki fetvaya göre bu evlilik geçerlidir
6
.
Meryem akil baliğ olduğunda Rum dininden (Ortodoks) ayrılarak Er-
meni dinini (Gregorian) kabul etmiştir. Üç yıldır da Rum milletinden Şeh-
ruz adlı Ermeni ile evlidir
7
.
Evlilik ve boşanma ile alâkalı belgeler:
Gülcihan bint-i Safi r mahkemeye başvurarak kocası ile boşandığını
ifade etmiştir
8
.
Sultan bin-i Sefer mahkemede iddiada bulunarak, ...ben akıl ve baliğ
oldum. Annem tarafından daha önce düzenlenen evliliği kabul etmeyece-
ğim. Evliliğe son veriyorum demiş. Fakat Anasdas veled-i Simon evlendiği
zaman akıl baliğ olduğuna dair iki şahit ile durumu teyit etmiş. Elinde
gösterdiği fetvaya göre evliliğin geçirli olduğu söylenmektedir
9
.
Sicillerde İslâmiyet’i yeni seçen Ermeniler ile Müslümanların evlilik-
leri de kaydedilmiştir. Zanik bint-i Kirkor Müslüman olmuş. Müslüman
ismi olarak Zeynep adını almış. Zeynep Müslüman olarak kayıt edilmiştir.
Bir Müslüman ile evlenmiştir
10
.
İhtida
Sicillerde az sayıda Ermeni ihtidaları kayıt edilmiştir. İhtidalar düzenli
olarak kayıt edilmekte idi, çünkü vergi kayıtları için bu gerekli di. İhtida
5 Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebu Sûud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı,
Enderun Kitabevi, İstanbul 1972, s.89–107
6 KŞS, Defter No: 80, Belge No: 16, s.10.
7 KŞS, Defter No: 13, Belge No: 147, s.18.
8 KŞS, Defter No: 63, Belge No: 214, s.57.
9 KŞS, Defter No: 63, Belge No: 168, s.61.
10 KŞS, Defter No: 65, Belge No: 168, s.61.
Dostları ilə paylaş: |