Hazirlayanlar

347

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

natında (1648–1687), bir sene bir ay kadar bu makamda görevini sürdüren 

Ermeni Süleyman lâkabı ile meşhur Süleyman Paşa bunlardan biridir

30

. 

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında, yani Tanzimat ve Meşrutiyet dö-

nemlerinde de, devletin çeşitli kurumlarında ve değişik meslek alanlarında 

devlete ve topluma hizmet eden muhtelif görevlere getirilmiş Ermeniler 

vardır

31

. Ermeniler konusu üzerine yapılan çalışmaların bir kısmında, Os-

manlı Devleti’nin değişik kurum ve kuruluşlarında Tanzimat ve Meşruti-

yet dönemlerinde görevli Ermeni üyeler hakkında listeler yapıldığına şahit 

olunmaktadır

32

.

3-Ermenilerin XVIII. Yüzyıldaki Gündelik Yaşam Biçimleri

XVIII. yüzyıl Osmanlı toplumunda Ermenilerin gündelik yaşam bi-

çimleri henüz o denli ayrıntılı bir şekilde bilinmemektedir. 

Acaba XVIII. yüzyılda Ermeniler, Osmanlı toplumunda hangi meslek 

alanlarında çoğunluktaydı? Gündelik yaşamları nasıl cerayan ediyordu? 

Ne yiyip içerlerdi? Nasıl giyinirlerdi? Aile içi ilişkileri ve komşuluk iliş-

kileri nasıldı? Evlilikleri, boşanmaları, çocuk sayıları, eğitim biçimleri ve 

30  Bkz. M. Münir Aktepe, Şemdanîzade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Mür’i’t-Tevârih, 

III, İstanbul 1981, s.58, 79 n, 616.

31  Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde, devletin çeşitli kurumlarında ve meslek alanlarında 

devlete hizmet eden, muhtelif görevlere getirilmiş Ermenilerin meşhurlarının, görevleri 

ve isimleri ile köklü aileleri, ekonomik ve sosyal durumları hakkında bazı tespit ve değer-

lendirmelere rastlanmaktadır. Osmanlı toplumunda Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde 

devletin çeşitli hizmet kollarında görevli bu Ermenilerin, kendi özgün Hıristiyan isimlerini 

muhafaza ettikleri dikkat çekmektedir. Bkz. Saray, a.g.e., s.12-13. Hâlbuki XVIII. yüzyıl-

daki devlet görevlisi Ermenilerin, Müslüman isimlerle devletin muhtelif hizmet kollarında 

işlev gördükleri bilinmektedir. 

 

Burada iki farklı durumdaki Ermeni görevli görünümünden, Tanzimat öncesi ve Tanzimat 

sonrası dönemde Osmanlı Devleti’nin hukukî imkânları ve yönetim ilkeleri ne olursa olsun, 

mensup oldukları Osmanlı Devleti’ne bir tebaa yani vatandaş olarak Ermenilerin, hizmet 

vermekten kaçınmadıkları anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti’nin, görevlendir-

me konusundaki hukukî imkânlarını ve yönetim ilkelerini, diğer tebaa yani vatandaş üyeler 

gibi, Ermenilere de sundukları gerçeği ortaya çıkmaktadır.

32 Örneğin Hamza Bektaş’ın çalışması, bu anlamda belirtilebilir.

 Bu 

çalışmada, XIX. yüzyılda Osmanlı Devlet idaresi ve kurumlarında görev alan Ermeni-

lerin hangi görevlerde bulunduklarına dair bilgi veren bir liste hazırlanmış olmakla birlik-

te, aynı listede görevlerde bulunan şahısların isimleri belirtilmemektedir. Listede, sadece 

insanların görev unvanları ile kaç kişinin bu görevleri ifa ettikleri açıklanmaktadır. Bkz. 

Bektaş, a.g.e.,  s.137 (EKLER: Ek-1).  

---

348

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

düzeyleri vs. nasıldı? Gelenek, görenek ve davranış biçimleri topluma na-

sıl yansıyordu? 

Bu konulardaki soru ve sorgulamalara henüz tatmin edici cevaplar 

veremiyoruz. Bunun nedeni, bu alanda araştırma ve incelemelerin eksik-

liğidir. Esasen insanların gündelik yaşam biçimleri hakkında üretilmiş bu 

sorgulamalar, Osmanlı toplumundaki Müslüman ve diğer cins ve dinlere 

mensup zümreler için de yapılmalı ve cevapları aranmalıdır. Bu alandaki 

araştırma ve incelemeler de, tıpkı Ermenilerin Osmanlı toplumundaki du-

rumları hakkındaki çalışmaların düzeyi gibi, oldukça eksiktir. Bu eksiklik 

bütün yönleriyle göze çarpmaktadır

33

. Hâlbuki bütün bu sorgulamalar, ce-

vaplanması gereken hususlardır. Bunlara kaynaklar ışığında cevaplar bul-

duğumuzda, Ermeniler hakkındaki bugünkü iddiaların ve Türklere yakıştı-

rılan davranışların iç yüzü ortaya konmuş ve meselenin çözümü önemli bir 

safhaya erişmiş olacaktır.

Osmanlı toplum yapısına yönelik son yıllarda bazı çalışmaların yapıl-

dığına şahit olunmaktadır. Ancak bunların, XVIII. yüzyılda Osmanlı top-

lumunu oluşturan bütün üyelerin (Türklerin, Müslümanların, diğer din ve 

mezhep mensupları ile cinslerin) hangi din ve cinsiyete mensup olurlarsa 

olsunlar toplumdaki durumunu, gündelik yaşam biçimlerini bütün ayrıntı-

larla ortaya koymaktan yoksun olduğunu belirtmek mümkündür.

33 Örneğin “Osmanlı toplumunun XIV, XV, XVI, XVII. yüzyıldaki yapısı” konusu ayrıntılı 

olarak ortaya konmamıştır. Aile yapısı, toplumdaki farklı inanç ve kültürlere sahip insanlar 

arasındaki iletişim-ilişkiler durumu, günlük ihtiyaçların nelerle ve nasıl giderildiği, imalat 

ve üretim faaliyetleri, sanat ve ticaret biçimleri vs. bu konular arasında yer almaktadır.

---

349

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

Bununla birlikte XVIII. yüzyıl Osmanlı toplumunda köylüler

34

, aile

35

, 

esnaf ve zanaatkârlar

36

, eşkıyalık

37

, iç göçler

38

 gibi toplumsal hareketlilik-

lere dair çalışmalara rastlanmaktadır. Bu çalışmalar, Ermenilerin ve diğer 

gayrimüslim tebaanın, devrin sosyal (iletişim-ilişkiler) yaşamı içinde, top-

lumun diğer üyeleriyle birlikte ne gibi durum ve sorunlara sahip olabile-

cekleri hususunda da bir fi kir vermektedir. 

Bazı verilerden, kaynak veya belgelerdeki bilgilerden hareketle, Er-

menilerin durumları hakkında yapılan sorgulamaların birkaçına cevap 

vererek bir değerlendirmeye gitmek ve XVIII. yüzyılın Osmanlı toplumu 

içinde onların gündelik hayat biçimleri hakkında bazı fi kirler ortaya koy-

mak mümkün görünmektedir. 

Öncelikle XVIII. yüzyıl Osmanlı toplumu içinde onların (Ermenile-

rin) gündelik hayatta esnaf ve zanaatkârlıkla, ticaretle meşgul olanlarının 

bulunduğunu burada belirtmeliyiz.  Ermeniler, XVIII. yüzyılda Osmanlı 

ülkesinin birçok bölgesine yerleşerek buralarda muhtelif iş ve sanat kolla-

rında çalışmışlardır. Onlar arasında tarımla, koyun ve keçi yünleri, ipekçi-

lik, tütüncülük, pastırmacılık ticareti ile uğraşanları vardır

39

.

Ermenilerin etkinlikte bulunduğu şehirlerden biri İstanbul’dur. Burada 

yaşayan Ermenilerin ticaret etkinliği dikkat çekmektedir. Buradaki Erme-

nilerin çoğu, devletin muhtelif yerleşim birimlerinden İstanbul’a gelmiş-

34  Güler, “Les Paysans dans la societe de I’Empire ottoman au XVIIIe siécle (XVIII. Yüz-

yılda Osmanlı Toplumunda Köylüler)”, Colloque sur la mobilité et la diversité sociale 

d’espace rural dans I’Anatolie ottoman du XVIe au XIXe siècle (XVI-XIX. Yüzyıllarda 

Osmanlı Anadolusu’nda Kırsal Kesimde Sosyal Çeşitlilik ve Değişkenlik), Institut Fran-

çais d’Études Anatolienne à İstanbul (İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü), 

2–3 Ekim 2001, İstanbul; Aynı müellif, “XVIII. Yüzyılda Sinop’ta Köylüler”, Türkler, Cilt: 

XIV,  Ankara 2002, s.74–81.

35  Bkz. Güler, “Bir Osmanlı Şehrinde XVIII. Yüzyıl Aile Hayatı Üzerine Tespitler: Sinop’ta 

Medenî Durum”,  Tarih ve Düşünce, Sayı 17, Mart 2001, s.22–28; Güler,  “XVIII. Yüzyılda 

Sinop’ta Aile”, Türkler, Cilt XIV, Ankara 2002, s.28–40.

36  Bkz. Güler, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Esnaf ve Zanaatkârları ve Meseleleri Üzerine Göz-

lemler”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. I/2,  Muğla 2000, s.121–

158.

37  Bkz. Güler, “XVIII. Yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesinde Eşkıyalık Hareketleri”, Osmanlı 

Araştırmaları, C. XV İstanbul 1995, s.187–219.

38  Bkz. Güler, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Cemiyetinde Göçün Köy ve Şehir Hayatına Etkisi”,  

II. Ulusal Sosyoloji Kongresi-Toplum ve Göç (20–22 Kasım 1996, Mersin), Ankara 1997, 

s.694–705; Güler, “XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Nüfus Hareketleri Olarak İç Göçler”, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1995–2000 Prof. Dr. Fikret Işıltan 

Hatıra Sayısı, Sayı 36, İstanbul 2000, s.155–211.

39  Bkz. Özkaya, a.g.m., s.150. 

---