Hazirlayanlar

545

Dr. Mehmet Emin ELMACI

görüşü, Kozmidi Efendi (İstanbul)’nin  şu görüşünde saklıydı.  Bendeniz 

ittihad-ı Osmanî’nin ciddi taraftarıyım. Fakat ittihad-i Osmanî’nin metin 

bir zemin üzerine ciddi bir surette hâsıl olabilmesi, tamamiyet-i devlet-i 

Osmaniye’yi terkip eden anasır-ı muhtelifenin hukuku ayak altına alınma-

sıyla olmaz. Belki onların kavmiyet ve cinsiyetlerinin mahfuz tutulmasıyla 

onlara herkesin riayette bulunmasıyla olur. 

Gayrimüslim Mebuslar 3. maddedeki memalik-i Osmaniye’deki un-

surları siyaseten bölücü cemiyetlerin olmamasını kabul ediyor ancak kav-

miyet esaslı cemiyetlerin yasaklanmasını kabul etmiyorlardı. Onlara göre 

kavmiyet esası devam ettirilerek Osmanlılık sürdürülebilirdi. Bunun karşı-

sındaki mebuslara göre ise şimdiye kadar birbirimize temasta bulunmadık, 

kaynaşmadık, şimdiden sonra ayrı ayrı namlarla cemiyetler teşkil edersek, 

bütün bütün ayrı müzakereyi mucip olacak. Ne müzakere edersek beraber 

edelim. Hep bir araya gelip de müttehiden çalışalım. Düşüncesi hâkimdi. 

Kimin haklı olduğu kısa süre sonraki gelişmelerden anlaşılacaktır. 

Kozmidi Efendi’nin; siz de bilirsiniz ki bizde Türkçe bilmeyen Rumlar 

vardır, Türkçe bilmeyen Ermeniler vardır, Türkçe bilmeyen Kürtler vardır, 

Türkçe bilmeyen Arnavut İslâmlar vardır ki aileleri içinde Rumca konu-

şurlar. Ondan sonra Rumca bilmeyen Rumlar vardır. Kavmiyet cinsiyet 

itibarıyla cemiyetler teşkili lâzımdır diyerek Türkçe bilinmemesini öne 

sürer. Buna karşı Adil Bey ise deliliniz davanıza mugayirdir. Aynı lisanı 

bilen akvam ayrı ayrı cemiyetler teşkil etmeli buyuruyorsunuz. Hâlbuki 

buyuruyorsunuz ki bir takım meselâ Rumlar vardır ki Rumca bilmez Türk-

çe bilir, o halde akvam, cinsiyet, kavmiyet itibarıyla cemiyet-i siyasî ye 

teşkil edecek olurlarsa yine yekdiğerinin lisanının anlamayacak demektir 

diyerek karşılık verir.

20 Temmuz’da devam edilen görüşmelerde yine 4. madde üzerine ko-

nuşulur

29

. Ohannes Vartkes Efendi, halâ maddenin yeniden görüşülmesin-

den şikâyetçi. Ona göre; kavmiyet ve cinsiyet esası üzerine cemiyet teşkili 

memnudur meselesi öyle bir meseledir ki fesadın tohumu bunun içindedir. 

Ey Türk, Arap, Arnavut, Ermeni, Rum bunlar açıktan açığa ben Rumum, 

Ermeniyim demeniz memnudur. Sizin işiniz öyle toprak altında çalışmalı-

sınız ve toprak altında bombayı bırakıp bizi berhava etmelisiziniz demek-

tir... Bize tarih gösterir ki umum hissiyat-ı milliyeler Osmanlılara dayanıp 

bir istinadgâh olması lâzımdır. Siz kavmiyet üzerine cinsiyet üzerine siyasî 

cemiyetler açmağa hakkınız yoktur derseniz o direkleri çürük bir zemin 

29  MMZC, Cilt 5, s.446.

---

546

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

üzerine bırakmış olursunuz. Bunların hangisini tercih edersiniz? Siz şimdi 

bu 4. maddeyi ekseriyetle kabul ediyorsunuz, evet hatta ben Osmanlılık na-

mına diyorum siz iyi biliniz ki hiçbir vakit muvaffak olamayacaksınız ve siz 

bu 4. maddeyi burada kabul ederseniz memleket için bir fesat olacaktır.

Vartkes Efendi bazen sert konuşmaları ile tepki çeker, bazen de farklı 

bir tip çizer. Kendine yapılan eleştirilere verdiği son yanıt ilginçtir.

...Siz beni zorla nasyonalist yapıyorsunuz. Hâlbuki ben nasyonalist 

değilim. En birinci fi krim Osmanlılıktır. Ermeni milleti, Osmanlı memleke-

tinden başka hiçbir yerde yaşayamazlar. Fakat benim fi krimi siz çok yanlış 

telakki ediyorsunuz. Öyle anlıyorsunuz ki ben öyle kart Ermeniyim, asla 

Ermenililikten başka bir şey düşünmüyorum. Hâlbuki ben sizden ziyade 

Türküm ve Türkten ziyade Türküm. (Alkış). Bendeniz diyorum ki efendiler, 

biz bu maddeyi kabul edersek Osmanlıların terakkisine mani oluruz. Be-

nim teklifi m bundan ibarettir

30

.

Hristo Dalçef ise hükümetin amacını anlamış görünmekteydi. Hükü-

metin milliyet ve kavmiyet esası üzerine siyasî cemiyetler teşkili memnu-

dur mealindeki 4. maddeyi kabul ettirmeye çalışması, anasır-ı muhtelife-i 

Osmaniye’yi ittihada ve daha ziyade Osmanlılaştırmaya sevk etmek mak-

sadıyladır diye konuşmuştur. 

İsmail Bey (Gümülcüne), söz alarak ayrıntılı bir konuşma yapar ve 

eğer gayrimüslim mebuslar Osmanlının hukukunu korumak istiyorlarsa bu 

maddeyi reddetmemeleri gerektiği üzerinde konuşur ve Kozmidi Efendi’ye 

sorar; teşkil ettiğin cemiyete beni almıyorsan niçin sen onu tahsis ettin. Şu 

halde nam-ı Osmanlı tahtında cemiyet teşkili ne demektir? O yolda yek-

vücut olarak müttehiden çalışalım. Bunu yapmıyoruz da şimdi neden ayrı 

ayrı ünvanlar ayrı ayrı maksadı tercih ediyorsunuz? Ne için ayrı çalışmak 

istiyorsunuz? Beraber çalışalım

31

 sözleri etkili olmuştur, yanıt veren çık-

mamış ve müzakerelere ara verilmiştir.

Uzun müzakereden sonra 4. madde için kaldırılması, değiştirilmesi, 

kabulu yönünde 13 teklif verilir. Bu teklifl erin görüşülebilmesi için yön-

tem olarak, 4. maddenin iptal edilip edilmemesi için isim okunarak oylama 

yapılır ve toplam 159 mebustan 90’ı 4. maddeyi kabul eder, 69’u ise red-

detmiştir

32

. Dolayısıyla kavmiyet ve cinsiyet esasına göre cemiyet teşkil 

edemeyeceği kabul edilmiş oldu. 

30  MMZC, Cilt 5, s.448.

31  MMZC, Cilt 5, s.467.

32  MMZC, Cilt 5, s.468.

---