Hazirlayanlar

547

Dr. Mehmet Emin ELMACI

Maddeyi kabul etmeyen mebuslara bakacak olursak;

Muratyan Hamparsum (Kozan)

İstepan Efendi (İzmir)

Pavli Karolidi Efendi(İzmir)

Mihaliki Efendi (Limni)

Teodor Konstandinidi (Rodos)

Çelebidi Efendi (Sakız)

Agop Boyacıyan Efendi (Tekfurdağı)

Vartkes Efendi (Erzurum)

Hallacyan Efendi (İstanbul)

Kozmidi Efendi (İstanbul)

Zöhrap Efendi (İstanbul)

Yorgaki Efendi (Niğde)

Dağavaryan Efendi (Sivas)

Papazyan Efendi (Van)

Gibi gayrimüslimlerin yanında 

Rahmi Bey (Selanik)

Arif Hikmet Bey (Mersin)

Esat Paşa (Dıraç)

Gibi kişiler de vardı. Müslüman Türk unsur dışında bütün mebusların 

bu maddeye olumsuz oy vermiş olmaları anlamlıdır. Olumsuz oy verenler 

içinde Arap ve Arnavut mebusları da bulunmakta ve Tunaya’nın dediği 

gibi onlar da Balkanlılığa katılmışlardı

33

. Osmanlı meclis-i umumîsinde 

her mebus hem kendi milletinin hem de Osmanlı beynelmililiyetinin tem-

silcisidir. 4. maddeye olumlu oy verenler içinde tek Hıristiyanın olmaması 

da ayrı bir noktadır.

Asıl tartışmanın olduğu 4. maddenin kabul edilmesi ile sanki tartışma 

bitmiş ve tüm maddeler sessizce kabul edilmeye başlanmıştı. 

8 Ağustos 1909’da yapılan görüşmelerde 18. madde yeniden okunur. 

Buna göre cemiyetler üzerinde teftiş hakkı bulunmaktadır. Cemiyetler za-

33 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasî Partiler, II. Meşrutiyet Dönemi, Cilt 1, İletişim Ya-

yını, İstanbul 1998, s.398.

---

548

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

bıta memurlarına herzaman açık olacaktır

34

. 16 Ağustos 1909 tarihinde yasa 

tamamen meşruiyet kazanmış, beş gün sonra ise 21 Ağustos 1909’daki bir 

yasa maddesiyle de Kanun-ı Esasî’ye 120. madde eklenerek dernek kurma 

hak ve özgürlüğü anayasal güvence altına alınmıştı

35

.

 Meclisteki konuşmalardan anlaşılan halkın cemiyet kurma özgürlü-

ğünün herkes tarafından kabul görmüş olmasıdır. Tartışılan bu özgürlüğün 

sınırsız mı olacağı yoksa sınırlandırılacağı mıdır? Gayrimüslim mebuslar 

bu kanun layihasına karşıydılar ve reddedilmesini isteyerek halka daha 

fazla özgürlük verilmesinden yanalardı. Günümüzdeki olayları da anım-

satan bu gelişmelerde özgürlüğü kendi farklı amaçları isteyenlere liberal 

bilinen kişilerin destekleri de anlamlıdır. 

Görüldüğü gibi dernekleşmeye getirilen engellemeler esasta 3, 4 ve 6. 

maddelerde geçerliydi. Böylece kavmiyetçi ve infi ratçı yani milliyetçi ve 

ayrılıkçı dernekler yasaklanmıştı. Bu yasa ile birlikte kurulan cemiyetler 

bu ittihad-ı anasır politikası gereği hızla artmaya başlamıştı. Cemiyetlerin 

isimleri de Osmanlı ile başlayan isimler almaya başlamıştı ve bazıları da 

bu ismi bir paravan olarak kullanmışlardı

36

. Osmanlı Hürriyet ve Teavün 

Cemiyeti, Meşrutiyet-i Osmaniye Kulübü, İttihad-ı Anasır-ı Osmaniye 

Cemiyeti adında dernekler ortaya çıkmasına rağmen, gerçekler karşısın-

da Osmanlıcılık artık yozlaşmaya başlamış, ittihad-ı anasır hayal şekline 

bürünmüş ve içi boş bir hale gelmeye başlamıştı. Osmanlı ülkesinde millî 

bağımsızlığı ülkeden kopma aracı sayan ve siyasal amaçlarını saklayarak 

kurulmuş derneklerin sayısı da bu oranda artmaya başlamıştı.

Osmanlılık düşüncesi pratikte kalmıştı. Çünkü bu ideoloji ülkedeki 

gayrimüslimlerin uluslaşma açısından geldikleri noktada artık imkânsız 

bir politikaydı

37

. Gayrimüslimler İkinci Meşrutiyet’in sağladığı vatandaş-

lık haklarını kendi özerkliklerini gerçekleştirmek için kullanmayı daha 

uygun görmüşlerdi. Yasak olmasına rağmen Ermeni ve Rum adı altında 

derneklerin kurulduğu da bilinmektedir.

9 Şubat 1331 (1915) tarihli Dâhiliye Nezareti cemiyet-i umumiye mü-

düriyetinden tüm vilâyet sancak ve mutasarrıfl ıklara gönderilen bir yazı 

34  MMZC, Cilt 6, s.230.

35  Zafer Toprak, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedi-

si, 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, s.205

36  Tunaya, a.g.e., s.398

37 Çağatay Okutan, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 

İstanbul 2004, s.44.

---

549

Dr. Mehmet Emin ELMACI

önemlidir. Yazıda buralardaki cemiyetlerin sayısı ile ilgili bilgi istenmişti

38

. 

Gelen yazılarda kurallara uymayan gayrimüslim derneklerin 1914 öncesi 

kapatıldığı vurgulanmıştı. Örneğin, Kayseri mutasarrıfl ığından 28 Mart 

1332 tarihli ve 1276/5 sayılı Başbakanlık Arşiv belgesine göre Kayseri’de 

Ermeni Maarifperver Cemiyeti, Ermeni Kadınlar Terakki Cemiyeti ve Er-

meni Kıtaatperver Cemiyeti, Taşnak Sütyun Cemiyeti, Hınçak Cemiyeti, 

Yerigon Zagan Cemiyeti, İncil Cemiyeti, Erciyas Cemiyeti, Ramgavar He-

loçati Cemiyeti gibi Ermeni kuruluşları, kurucularının ihtilâlci eylemleri 

nedeniyle kapatılmıştı

39

.

1876 yılından sonra bütünleşmiş bir Osmanlılık ilkesini ortaya koyan 

Osmanlı yönetimi, çıkartılan gayrimüslim nizamnameleri (1862 Rum, 

1863 Ermeni, 1865 Yahudi) ile Uluslaşma hissini yavaş yavaş hissetme-

ye başlayan gayrimüslim unsurlara kültürel ve dinî özerkliklerini vererek 

kendisine bağlamaya çalışmıştı. Ancak dinî farklılıklar ve kapitülasyonla-

rın varlığı nedeniyle öteki kavramından kendini kurtaramayan bu kesimler, 

1909 sonrası bu bağların iyice zayıfl amasıyla kendilerini Osmanlı olarak 

da görmemeye başlamışlardı. Bunu da Cemiyetler Kanunu’nun mecliste 

görüşüldüğü toplantılarda çok açık göstermişlerdir.

38  Tunaya, a.g.e. s.402, dpn.21

39  Aktaran Tunaya, a.g.e., s.402, 21. dpn.

---