HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
93 Qarsı, Batumu, Ərdahanı Türkiyə torpaqları olaraq qəbul etmələri bu dekretin t ətbiq olunduğu ərazini dəyişirdi. Qeyd edək ki, sonralar 1947-ci il oktyabrın 27-də SSRİ xarici işlər naziri Vışinski BMT-də çıxış edərək Qars və Ərdahanı Gürcüstan ərazisi adlandırmışdır. Buna cavab olaraq Türkiyə nümayəndəsi onun iddialarını r ədd etmişdir. Erməniləri isə işin tamam başqa tərəfi narahat edirdi: Niyə Vışinski bu torpaqları Ermənistanın deyil, Gürcüstanın olduğunu bəyan etmişdir? Bu problem o zamanlar aktiv müzakir ə mövzusu olmuşdur. Bu xəbər Tehranda çıxan “Alik” erm əni qəzetində çap olunmuşdur (235, v.39). Osmanlı dövləti “Müstəqil Qafqaz hökum ətini” tanımağa və onunla əməkdaşlığa c əhd edirdi. Amma Seymin az ərbaycanlı fraksiyası bu əməkdaşlığın lehinə, gürcü, xüsusilə erməni fraksiyası is ə qəti əleyhinə idi. Nəhayət, 1918-ci il martın 1-də Seym Türkiyə ilə danışıqlara başlamağın şərtlərini müəyyənləşdirən qərar qəbul etdi. Bu şərtlərdən birində deyilirdi: “Transqafqaz nümay əndələri Şərqi Anadolunun təyini-müqəddəratına və Türkiy ə dövləti daxilində Türk Ermənistanına muxtariyyət verilməsinə çalışacaqlar”. Bundan əlavə Transqafqaz nümayəndələri Brest-Litovsk barışığının Qafqaza aid olan madd ələrinə etiraz etdilər. Bu da ilk əvvəl Ermənistanın maraqlarından irəli gəlirdi. Qəbul edilən sənəddə Qars, Batum və Ərdahan Türkiy ənin deyil, Transqafqazın ərazisi hesab olunurdu. Bir neçə müsəlman siyas ətçisi Batumun Osmanlıya deyil, Transqafqaza daxil edilməsinin tərəfdarı olduqlarını açıq-aşkar bildirdilər. Sonralar azərbaycanlı fraksiyasının üzvləri siyasi durumdan asılı olaraq Brest müqaviləsinə münasibətlərini dəyişdirdilər. Bunun s əbəbi azərbaycanlı fraksiyasının türklərlə milli həmrəyliyə, erməni və gürcülərin is ə torpaq iddialarının öz xeyirlərinə həll olunmasına üstünlük vermələri idi. Transqafqaz Seymi 1918-ci il aprelin 13-d ə Osmanlı dövləti ilə müharibə haqqında b əyanat verdi. Müharibə cəmi səkkiz gün davam etdi. 1918-ci il aprelin 22-də Seym Transqafqazı müstəqil Demokratik Federativ Respublika (Mavərayi-Qafqaz Cümhuriyy əti-Müttəhidəsi) elan etdi. Osmanlı dövləti ilə müharibə dayandırıldı. Brest müqavil əsinin prinsipləri qəbul olundu. Aprelin 28-də Transqafqaz Respublikası Osmanlı dövləti tərəfindən tanındı. Ermənilər bu qərarlara tabe olsalar da, barışmadılar. Onların silahlı dəstələri Ermənistan muxtariyyəti yaratmaq m əqsədi ilə İrəvan quberniyasında 211 müsəlman kəndini yandırdılar. Əhalidən qırılan-qırıldı, qırılmayan 80 min nəfər isə didərgin düşdü. Aprelin 25-də S.Şaumyan başda olmaqla Bakı XKS yaradıldı. Əslində bununla Şaumyan İrəvan quberniyasında baş vermiş qırğınlardan sonra Bakı və onun ətrafında qırğınlar tör ətməyi bir daha davam etdirdi. Belə şəraitdə Transqafqaz respublikasında artıq sakitlik pozulmuşdu, onu bərpa etmək çətin idi. Yaranmaqda olan üç dövlət arasında sərhəd münaqişələrini həll etmək yolları axtarılırdı. Bir neçə variant müzakir ə olunurdu. Daha doğrusu, Rusiya işğalı zamanı mövcud olan sərhədlərin əsas götürülməsi daha düzgün olardı. Amma Rusiya istilasından sonra buraya çox sayda köçürül ən ermənilər əsrlərlə formalaşan etnik xəritəni öz xeyirlərinə pozmuşdular. Belə bir vəziyyətdə Avropada daha çox ermənilər tərəfindən 94 uydurulmuş xəritələr və siyasi oyunlar əsas götürülürdü. Azərbaycan hökuməti də s ərhədlərin mübahisəsiz və kompromis həllinin yollarını axtarırdı. Alimlərin cəlbi il ə sərhədləri müəyyənləşdirmək üçün müxtəlif üsullar təhlil olunurdu: mono- dövl ət qurmaqla, ayrı-ayrı ərazilərin milli çoxluğu ilə, dağ suayrıcısı ilə, çayların sahili il ə, dağla aran arasında və i.a. (183, v.19-21). Azərbaycanda sovet hakimiyy əti qurulandan sonra yenə də sərhədlərin optimal və mübahisəsiz variantları axtarılırdı (173, v. 19-65). Transqafqaz respublikasında milli zəmində ixtilaflar özünü açıq-aydın büruz ə verirdi. Seymin Bakı bolşeviklərinə qarşı ordu göndərmək qərarını erməni fraksiyası dəstəkləmədi. Batum danışıqlarında Azərbaycan tərəfi konfederasiya yaratmağın tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Çünki bu, yaradılacaq Azərbaycan milli hökum ətinə Cənubi Qafqazda daha geniş ərazilərə nəzarət etmək imkanı verirdi. Erm ənilərin hər hansı rus hakimiyyəti ilə ittifaqı açıq-aşkar görünürdü. Bir çox az ərbaycanlı siyasətçilər, o cümlədən N.Usubbəyov Osmanlı dövlətini köməyə çağırmaq fikrini irəli sürdü. Gürcü Milli Şurası mayın 14-də qəyyumluq üçün Almaniya dövl ətinə müraciət etmək qərarına gəldi. Maraqlar ayrı olduğu kimi, q əyyumlar da fərqlənirdi. Beləliklə, gürcülər qəyyumlarını Almaniyada, az ərbaycanlılar Türkiyədə, ermənilər isə Rusiyada axtarırdı. Qeyd etm ək lazımdır ki, çar Rusiyası Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlarını işğal edərkən heç də konkret sərhəd siyasətini yürütmürdü və sərhədləri qeydiyyata almırdı. Elə bu səbəbdən də AXC yaranarkən sərhəd problemləri ilə üzləşməli oldu. 1918-ci ild ə xalqımızın başbilən siyasətçiləri, milli dövlətlər yaradıldıqda q ədim Azərbaycan torpaqlarına və xalqımızın Cənubi Qafqaza səpələnmiş nümay əndələrinə nəzarət hüququnu itirmək qorxusunu hiss edərək, Cənubi Qafqazda ayrı-ayrı milli dövlətlər deyil, konfederativ dövlət yaratmağa çalışırdılar. Lakin h əmin tarixi şəraitdə bu istəyi yerinə yetirmək mümkün deyildi. Tarixin hökmü il ə milli dövlətlər yaranmalı idi. Bel ə şəraitdə mayın 26-da Gürcüstan, 28-də isə Azərbaycan və Ermənistan öz dövl ət müstəqilliklərini bəyan etdilər. AXC-nin s ərhəd siyasətinə qısa da olsa nəzər yetirmək vacibdir. İlk əvvəl onu qeyd etm ək lazımdır ki, “İstiqlal bəyannaməsi”ndə Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin sərhədləri dəqiq göstərilməmişdir. Bəyanatda sərhədlər mücərrəd şəkildə “Cənub-Şərqi Cənubi Qafqaz” kimi verilmişdir (217, v.l-2). Müstəqilliyin el ə ilk günü ərazi məsələsi ilə bağlı qərar qəbul olundu. F.Xoyski may ayının 29-da Milli Şuranın toplantısında məsələ qaldırdı ki, “Ermənistan federasiyası yaratmaqdan ötrü onlara siyasi m ərkəz lazımdır. Aleksandropol türklər tərəfindən tutulduğundan belə bir siyasi mərkəz ancaq Yerevan şəhəri ola bilər, ona görə bu şəhərin ermənilərə güzəştə gedilməsi labüddür” (216, v.5). Paris sülh konfransında Erm əni Milli Şurasının sədri, Erməni nümayəndə heyətinin başçısı A.Aqaronyan Ə.Topçubaşovla İstanbuldakı 1919-cu il 16 yanvar tarixli söhbətində deyirdi ki, nə q ədər Azərbaycan hökumətinin başında F.Xoyskidir, ermənilərin Azərbaycana Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|