Heydə r ə LĠyev

446 

 

XVIII əsr ictimai, fəlsəfı fıkir tarixində öz dini skeptisizmi ilə tanınmıĢ Mirzə 

Mehdi Ġlahi Təbrizi dövrünün görkəmli Ģairi və alimi id i. 

Görkəmli  Ģair  və  mütəfəkkir  Molla  Vəli  Vidadinin  müasiri  olduğu  cəmiyyətin 

ictimai-etik  nöqsanlarını  ifĢa  edən  və  insan  ləyaqətinə  hörmət  aĢılayan,  yüksək 

humanizmi əks etdirən yaradıcılığı XVIII əsrin ideoloji həyatında mühüm bir mərhələ 

olmuĢdur. ġairin alçaldılmıĢ və təhqir olunmuĢların həyatını yaxĢılaĢdırmaq yollarının 

səmərəsiz axtarıĢları onun görüĢlərində bədbinlik və dini əhvali-ruhiyyə yaratmıĢdır. 

Yer  üzünün  hökmdarlarına  inamını  itirən  Ģair  Allaha  ümid  edir.  Vidadinin  fıkrincə, 

yalnız Allah bu dəhĢətli dünyanı dəyiĢdirməyə, ya xĢılaĢdırmağa qadird ir. 

Azərbaycan  mədəniyyətinin  parlaq  nümayəndələrindən  biri,  dövrünün 

mütərəqqi siyasi xadimi Ģair Molla Pənah Vaqif idi. 

Vaqif  irsinin  əsas  xüsusiyyəti  kimi  xalq  yaradırıcılığını,  xüsusən  aĢıq 

poeziyası  realist  ənənələrini  ondan  əvvəl  gələn  ġərq  və  Azərbaycan  klassik 

mədəniyyətinin  ictimai-siyasi  və  etik  ideyalarının  nəzəri  dərin liy i  ilə  sintezini  qeyd 

etmək la zımdır. 

Vaqif  poeziyasında  məhəbbət  və  həyatda  insanlar  arasındakı  təzadlı 

münasibətlər  haqqında  dərin  fəlsəfı  düĢüncələr  mövzuları  çarpazlaĢır.  Özündən 

əvvəlki  ġərq  və  A zərbaycan  klassik  fəlsəfı  poeziyasından  fərqli  olaraq,  Vaqif 

yaradıcılığındakı məhəbbət pantcist məzmunda deyil, yalnız dünyəvi xarakter daĢıyır.  

Lakin bütünlükdə nikbin və həyatsevər Vaqif yaradırıcılığının ikinci bədbin 

tərəfı də vardır - zorakılıq və bərabərsizlik hakim olan dünyaya inamsızlıq. ġair deyir 

ki,  hər  Ģey  yalan,  əyri,  dünyada  düzgün  bir  Ģey  yoxdur.  Nə  dostluq,  nə  sevinc,  nə 

mənəvi rahatlıq, nə gördüyün iĢlərə görə ədalətli  mükafat, nə də fərəh hissi  doğuran 

kamillik vardır. O ö z Ģikayətlərini "Görmədim" rədifli məsnəvisində vermiĢdir. 

Vaqiflə  çağdaĢ  folklor  ədəbiyyatında  - "Koroğlu",  "AĢıq  Qərib", "Əsli  və 

Kərəm", "ġəhriyar" və s. dastanlarda dünyanın zorakılığı, zülm, riyakarlıq bədbinlik 

deyil, zülmə qarĢı fəal mübarizə h issi doğurur. 

XVIII  əsrin  sonu  -  XIX  əsrin  əvvəllərində  ġərqin  islam  alə mində 

Azərbaycan  mütəfəkkiri  və  alimi,  dövrünün  böyük  səyyahlarından  biri  olan 

Zeynalabdin ġirvaninin irsi geniĢ yayılmıĢdı. 

ġirvaninin  dünyagörüĢündəki  idealizmlə  materialist  dünyanı  Allahla 

eyniləĢdirən Nemətulla sufılik təriqətinin yaydığı panteizm bir-biri ilə uyğunlaĢır. 

Cəla ləddin  Ru mi  "Məsnəvi"sinin  1895-c i  il  Bo mbey  nəĢrində  ġirvaninin 

Ruminin  həyat  və  yaradıcılığına  dair  tədqiqatından  giriĢ  kimi  istifadə  olunmuĢdur. 

Burada  onun  Həllac  Mənsur,  Mahmud  ġəbüstəri,  Əvhədi  Marağayi,  Əbdürrəhman 

Cami  və  baĢqaları  haqqında  fıkirləri  mütəfəkkirin  panteizmlə  bağlılığını  bir  daha 

təsdiq edir. 

---

447 

 

ġirvaninin əsərlərində biz sufılik təriqətləri və onların nəzəriyyəsi, fərqləri, 

panteist  fılosofların yolu  və  onların  nəzəriyyəsinin qısa  izahı,  sufılik  haqqında qeyri-

ciddi  alimlərin  rəyləri,  "sufı"  ifadəsinin  mənĢəyi  və  yaranma  tarixi  və  s.  problemlər 

haqqında xüsusi Ģərhlərlə rastlaĢırıq. 

ġirvani varlıq, idrak, ruh, materiya və s. ilə bağlı məsələlərin  həllinə panteist 

mövqedən  yanaĢır.  O,  canlıların  iyerarxiyası  haqqında  danıĢarkən  varlığ ın  iki 

mərhələsi o lduğunu təsdiq edir: b irinci,  mücərrəd varlıqdır - dərkedilməzdir, ikinci, 

dərkediləndir, maddi dünya ilə bağlıdır. 

Nəticədə  ġirvani  hər  iki  mərhələni  eyniləĢdirir.  Mütəfəkkirin  idrak 

nəzəriyyəsində təsəvvür elementləri  mövcuddur: Allahı dərk etmək tələbi, ilahi vəhy 

haqqında nəzəriyyə və s. bizi əhatə edən maddi dünyanın dərk edilməsində Ģüur və 

elmin rolunu nəzərə çarpdıran rasionalizm nəzəriyyəsi ilə uyğunlaĢdırıhr.  

ġirvaninin  idrak  nəzəriyyəsinə  ġərq  peripatetiklərinin  nəzəriyyəsi,  xüsusən 

onların  fəal Ģüur, elm  və  təcrübənin vəhdəti, didaktik  və  etik  kateqoriyaların  vəhdəti, 

hisslərin  harmoniyası  haqqında  təsəvvürlər  xeyli  təsir  göstərmiĢdir.  ġirvaninin 

təlimində  sosial  və  etik  problemlərin  Ģərhi  xüsusi  yer  tuturdu.  Mütəfəkkir  zülm  və 

qəddarlığa  qarĢı  çıxıĢ  etmiĢ,  hakim  təbəqələrin  nümayəndələrini  cəhalətdə  və 

əxlaqsızlıqda günahlandıraraq onlara son dərəcə tənqidi yanaĢmıĢdır. 

ġirvaninin  etik  təsəvvürlərində  materialist  cəhətlər  humanizm,  idealizm  və 

tərkidünyalıq,  zülmə  itaət  Allahın  mərhəmətinə  ümid  etmək  ideyaları  ilə  daim 

çulğaĢır. 

Mütəfəkkir müasiri olduğu cəmiyyəti dəyiĢdirmək yolu ilə utopik ədalətli dövlət 

yaratmaq  haqqında  düĢünür  və  ictimai  ka milliyin  geniĢ  proqramını  təklif  edir.  Bu 

proqramda əsas diqqət cəmiyyətin yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilmiĢdir. 

 

 

---

448 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

449 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---