Heydə r ə LĠyev

105 

 

dini  və  mülki  tikililəri  bəzəyən  göy,  mavi,  ağ  və  firuzəyi  rəngli  tikinti  materialı 

yaradırdılar. 

Sa xsı  mo za ikan ın  inc ilə rindən  biri  hesab  olunan  "Göy  məscid"  bir  ço x 

səyyahları  heyran  edirdi.  DəməĢqdəki  Əl-Təbrizi  məqbərəsinin  (1423-cü  ildə 

tikilmiĢdir),  Ədirnədəki  Murad iyyə  və  Türkiyədəki  " YaĢıl  came"  məscidlərin in  

bədii tərtibatı Təbriz ustaların ın əməyin in nəticəsidir. 

Metal  ema lının  ən  böyük  mə rkə zləri  Təbriz,  Ərdəbil,  Gəncə  və  ġama xı 

sayılırd ı.  Metal  emalın ın  əsas sahələri  misgərlik  və  dəmirçilik  id i.  XV  əsrdə  mis 

qablar  əhalinin  geniĢ  təbəqələrinin,  əyanların  məiĢətində  özünə  möhkəm  yer 

tutmuĢdu.  Hətta  Uzun  Həsənin  sarayında  əsas  qab-qacaq  misdən  idi.  Təbriz  iri 

metaltökmə  mərkəzi  olaraq  qalırd ı.  Tey mur  sənətkarlığ ın  digər  sahələrinin 

nümayəndələri  ilə  birlikdə  Ģəhərdən  mahir  metaltökmə  ustalarını  da  aparmıĢdı. 

Onların arasında Teymur dövrünün texniki və bədii  metaltökmə incisi adlandırılan, 

Türküstan Ģəhərindəki  "Hacı  Əh məd  Yasəvi"  məscid indəki  iki  tonluq  tunc qazanı 

hazırla mıĢ məĢhur usta Əbdüləziz də var id i.  

XV  əsrdə  metal  emalı  iĢi  ġama xıda  da  inkiĢaf  etmiĢdi.  ġəhər  ə razisindəki 

arxeolo ji  qazıntılar  nəticəsində  xeyli  miqdarda  dəmir  ərintisi  və  ağac  kö mürü 

qalıqları, dəmirçixana aĢkar edilmiĢdir. 

Azərbaycanda ağac emalı və Ģəbəkəli oy ma sahəsində çoxlu  mah ir sənətkar 

var idi.  Bursadakı " YaĢıl came"  məscidi  (1420) qapısın ın Ģəbəkəli oymasında usta 

(xarrat)  Əli  Təbrizi  Hacı  Əh məd  oğlunun  adı  həkk  o lunmuĢdur.  ġirvanda,  Xəzər 

dənizində kiçik gəmiqayırma sahələri var  idi.  Venetsiyalı  Kontarini  XV əsrin  70-ci 

illərində Dərbənd və HəĢtərxan arasında üzən yerli gəmilərin təs virin i belə verird i: 

"Oradakı  gəmilər  balıq  formasındadırlar...  Gəmiləri  ağac  mıxlarla  quraĢdırır  və 

möhkəm qətranlayırlar..." 

Mənbələr  XV  əsrin  A zərbaycan  Ģəhərlərində  daha  çox  " möhtərifə"  termini 

ilə  ifadə  olunan  sənətkar  təĢkilatlarının  mövcudluğunu  qeyd  edirlər.  Bu  sənətkar 

təĢkilatları  zah irən dini səciyyə daĢıyırdı.  Əxi və Sufi təĢkilatları onlara güclü təsir 

göstərirdi.  Əxilər  və  sufilər  də  bu  təĢkilatların  üzvü  kimi  fütüvvətnamələrdə  (əxi, 

sufi traktatla rında) ə ks olun muĢ ayinləri icra  edird ilər. XV-XVI əsrlərin qovĢağında 

əxilərin siyasi və təĢkilat  müstəqilliy inin tənəzzülü sənətkar təĢkilatlarının əxilərin 

qəyyumluğundan  azad  olmasına,  sonralar  isə  onların  daha  müstəqil  inkiĢaf 

etməsinə  gətirib  çıxard ı.  Lakin  buna  baxmayaraq,  sənətkar  təĢkilatları  əxilərin 

təĢkilat quruluĢundan və ənənələrindən çox Ģey əxz etmiĢdilər.  

XV əsrin sonunda Teymur imperiyasının meydana gəlməsi asılı ölkələrin (o 

cümlədən Azərbaycanın) pul tədavülündə dönüĢə səbəb oldu. 

---

106 

 

Bu  pul  sistemi  cəmisi  6,2  qrama  yaxın  olan  iri  nominal  (təngə)  üzərində 

qurulmuĢdu. 

Teymurun  Hindistan  təcrübəsindən  əxz  etdiyi  yeni  pul  vahidi  (təngə) 

tezliklə  əvvəlki  pul  vahidini  (Ərəb  xilafəti  dövründə  yeddi  əsrdən  artıq  ġərq 

dövlətlərində  pul  vahidi  kimi  istifadə  olunan  giimüş  dirhəmi)  dövriyyədən 

sıxıĢdırıb çıxardı. 

Teymurun  ölü mündən  sonra  təngə  XV  əsr  Azərbaycan  dövlətlərinin 

(ġirvanĢahların,  Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların) pul sistemin in əsasını təĢkil 

edirdi. 

Teymurilər  arasında  baĢ  vermiĢ  iğtiĢaĢlar  və  daxili  müharibələr  təngənin 

çəkisinin bir qədər aĢağı düĢməsinə səbəb oldu. ġahruxun dövründə təngənin çəkisi 

4,72 qram müəyyən edildi və bu no minal Şahrux təngəsi adlanmağa baĢlandı. 

Teymurun  ölü mündən  sonra  onun  adı  ġirvan  sikkələri  üzərində  zərb 

edilmirdi.  ġirvanın  zərb xanalarında  bir  neçə  il  ərzində  nominal  hakimiyyət  rəmzi 

kimi  Qızıl Orda  xanı  Cuçi ġadi bəyin adından pul kəsilirdi. Bu tən gələrin çəkisi 5,6 

qrama yaxındır. 

Ehtimal  etmək  olar  ki,  1407-1408-ci  illərdən  etibarən  Bakı  və  ġamaxın ın 

sikkəxanaları  Qara  Yusifın  və  onun  oğlu  Pirbudağın  adı  ilə  gü müĢ  pullar 

buraxmıĢdır.  1412-1413-cü  illərdə  isə  Qara  Yusifə  ġirvanĢah  Ġbrahimi  məğ lub 

etmə k, onu vassal asılılığ ına salmaq müyəssər oldu. Bu tarixi hadisə ġirvan və Bakı 

sikkələrində  öz  əksin i  tapdı.  Gü müĢ  sikkələrin  zərb  edilməsi  ġamaxıda  cəmləĢ di. 

Dərbənd  və  Bakıda  isə  yalnız  mis  sikkələr  kəsilirdi.  Beləliklə,  ġirvanĢahlardan  I 

Ġbrahimin və I  Xəlilullahın adları sikkələrdə zərb olunmamıĢdır.  Onların dövründə 

sikkələr  anonim  surətdə  (ġirvanĢahların  adları  qeyd  edilmədən)  zərb  edilird i. 

Yaln ız Fərru x  Yəsar öz adını sikkələrə  zərb  etdirdi və bu vaxtdan etibarən gümüĢ 

pullar  ü zərində  ancaq  ĢirvanĢahın  adı  zərb  o lundu.  Sikkələrin  Ģəklin in  dəyiĢməsi 

çəkin in azalması ilə  müĢayiət edilirdi.  2,56 qrama yaxın orta çəki  1485-ci ilə qədər 

qalmıĢdı,  1486-cı  ildən  onun  çəkisi  2,05  qrama  düĢmüĢdü.  1494-1495-ci  illərdə 

sikkələrin  çəkisi  1,89  qrama,  1500-1501-ci  illərdə  isə  1,70  qramadək  azalmıĢdı. 

Beləliklə,  XV əsrin ikinci yarısında zərb olun muĢ ġirvan sikkələri öz çəkisinə görə 

Azərbaycanın qalan hissəsinin və ona yaxın ölkələrin sikkələrindən kəskin surətdə 

fərqlənirdi.  Daha  güclü  hökmdarlarla  əhatə  olunmuĢ  ġirvanĢahlar  öz  pul 

vahidlərindən  nadir  hallarda  istifadə  edirdilər.  ġirvanĢahların  qızıl  sikkələri  bizə 

məlu m  deyild ir.  ġirvanın  mis  sikkələri  anonimdir  və  ġamaxıda,  Dərbənddə, 

Bakıda, ġabranda, Mah mudabadda zərb edilmiĢdir.  

Fərru x  Yəsarın  hakimiyyəti  illərində  ġirvan  dövləti  yüksəliĢ  və  müstəqillik 

dövrünü  yaĢayırdı.  Bunu  onun  hakimiyyətinin  birinci  ilində  (1465-ci  ildə) 

---