107
ġamaxıda, ġirvanĢahların adı ilə zərb edilmiĢ gümüĢ sikkə (təngə) kimi numizmatik
dəlil sübut edir. 1948-ci ildə ĠçəriĢəhərdə aĢkara çıxarılmıĢ dəfinədə aĢağıdakı
yazılı, ġamaxı zərbli mis sikkələr var id i: "Əlahəzrət sultan, ġirvanĢah Fərrux
Yəsar". Sikkənin arxa tərəfmdə isə tarix, məzhəbin adi simvolu və dörd xəlifən in
adı həkk edilmiĢdir. Fərru x Yəsarın sikkələrində şirvanşah titulu da qeyd edilmiĢdi.
Bu dəfinədən tapılmıĢ külli miqdarda ġirvan sikkəsi ölkədə ticarətin və
əmtəə-pul münasibətlərin in in kiĢafını göstərir.
Azərbaycanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinə daxil o lan qalan
hissəsində Teymurun pul sistemi mövcud idi. Ana xətti (709/1309-10), Əmircan
(Xilə) məscidinin kitabəsində isə sahib əl-əzəm (vəzir) Fəxrəddinin d igər oğlu,
əmirhac vəzifəsində çalıĢ mıĢ Nizaməddinin adı çəkilir (730/1329-30).
Kitabələrdə əks olunmuĢ saraydakı vəzifələrdən biri də hacibdir. Hacib
bəzən sipəhsalardan sonra gələn hərbi vəzifə kimi qiy mətləndirilirdi. Hacib
hökmdarın xüsusi hərbi dəstəsinin ən yüksək rütbələrindən sayılırdı və onun adı
qoĢun baĢçısından sonra gəlird i.
XII-XV əsrlə rin kitabələ ri ġirvanda böyük sədr, sədr vəzifə lərinin olduğunu
və 8 vəzifə sahibinin adların ı qeyd edir.
Pir Hüseyn xanəgahını ġərq baĢtağındakı kitabədə (641/1273 -74) sədr əl-
kəbir (böyük sədr Həsən b. Məhəmməd b. Hüseyn əl-Bav idinin, ĠçəriĢəhərdəki
ġəfiu lla məscidin in kitabəsində (700/1300) Nəsirəddin GuĢtəsb b. Hüseynin
(hacib), ĠçəriĢəhərdəki " Gilək" məscidinin kitabəsində (708/1309) baş sədr (sədr əl-
müəzzəm) Əmin əddin Comərd Gərayın, Nardaran piri ko mpleksindəki məscid
kitabəsində (765/1364) sədr əl-əzəm Xacə Hacı Həmzə b. Qutlu Mahmud
ġahabadinin, Mərdəkandakı "TubaĢahi" məscidinin kitabəsində (744/1372) baş
sədr Hacı Bahəddin b. Xacə Nurəddinin, ĠçəriĢəhərdə qazıntıdan tapılmıĢ kitabədə
(785/1383) sədr əl-müəzzəm Key xosrovun, sədr (sədr əl-möhtərəm) Xacə
Zeynəddin b. Mövlana ġəhabəddin əd-Damqaninin, ĠçəriĢəhərdəki məscid
kitabəsində (818/1415-16) Xacə Əmir Ģah b. Xacə Hac ı Yəqubun adları çəkilir. BaĢ
sədr ġirvanĢahlar dövlətində ali ruhani vəzifə idi. O, bütün vəqf əmlakın ı idarə
edirdi.
Azərbaycan ərazisində dövrümüzədək qalmıĢ bir sıra kitabələ rin
öyrənilməsi göstərir ki, sufıilik Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ sosial-ideoloji
cərəyanlardan biri o lmuĢdur. Kitabələrə əsasən sufi təĢkilatların ın mərkəzləri,
onların mürĢidləri aĢkar edilmiĢ və həmin mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji
çərçivəsi, təsir sahəsi və islam dünyası ilə sıx mədəni-ideoloji əlaqələri
müəyyənləĢdirilmiĢdir.
108
Din i-ideoloji mərkə zlərdən biri xanəgahlar idi. Xanəgahlar monqol
hökmdarlarına islamın qəbul etdirilməsində böyük rol oyna mıĢdır. Xanəgah
Ģeyxlərin in xalq kütlələri arasındakı nüfuzundan ehtiyat edən El xanilər və Qızıl
Orda hökmdarları A zərbaycanda elmi, fəlsəfi fikir tarixində mühü m ro l oynamıĢ
Pir Hüseynin (XI əsr) xanəgahını dəfələrlə ziyarət etmiĢlər. Monqolların Pir
Hüseyn xanəgahına xüsusi diqqət yetirmələri minarənin giriĢ qapısı üzərindəki
dirilməsi sahəsində bəzi tədbirlər gördü. Onun dövründə köçəri ənənələrinin
itirilməsi, mərkəzi dövlət hakimiyyətinin oturaq əhaliyə arxalan ması prosesi
gedirdi. Bu proses hələ Qaraqoyunlu CahanĢahın hakimiyyəti dövründə hiss
edilməyə baĢlanmıĢdı. Uzun Həsən hərbi-tayfa əyanların ın separatizmini
zəiflətmək, ərazicə geniĢ olan dövlətini gücləndirmək üçün b əzi maliyyə və
inzibati islahatlar həyata keçirməyə təĢəbbüs göstərirdi.
Qaynaqlarda Uzun Həsənin islahatçılıq fəaliyyəti haqqında müfəssəl
məlu mat verilməmiĢdir. Onun tərtib etdiyi "Qanunnamə" nin mətni b izə gəlib
çatmamıĢdırsa da, islahatlar haqqında salnaməçilərin "Həsən padĢah qanunları" və
ya "Dəsturi-Həsən bəy" adlandırdıqları qanunlar barədəki cüzi məlu matlarına
əsasən mühakimə yürütmək mü mkündür. Ağqoyunlular dövlətinin Osmanlı
imperiyası tərkibinə qatılan (Diyarbəkir, Mard in, Urfa, Ərzincan, Xarput və s.) qərb
ərazilərinə aid olan bəzi sənədlər Türkiyə arxivlərində saxlanılır. Bu mənbələr
Ağqoyunlu dövlətinin vilayətlərində feodal münasibətlərini araĢdırmaq baxımından
əhəmiyyətlidir.
Uzun Həsənin islahatının ümu mi xarakteri haqqında "Tarix əl-Qiyasi" də
deyilir: "Uzun Həsən ədalətli və xeyirxah idi. O, bütün dövləti ərazisində tamğanı
ləğv etmək istəyirdi. Lakin əmirləri onunla razılaĢmad ılar. Su ltan tamğanı
yarıbayarı azaldaraq iyirmidə bir dirhəmə çatdırmıĢdı... O, bütün ölkədə yığılan
vergilərin həc mini dəqiq ləĢdirdi. Uzun Həsən əhali arasındakı mübahisə və
Ģikayətlərə aid "Qanunnamə" də tərtib etdirmiĢdi. O, günahkarları sərt Ģəkildə
cəzalandırmağı tələb edird i. Sultan "Qanunnamə'ni icra ed ilmək üçün dövlətin
bütün vilayətlərinə göndərmiĢdi".
Uzun Həsənin tamğanı ləğv etmək cəhdi zəngin gəlir mənbəyini itirmək
istəməyən əmirlərin güclü müqaviməti ilə qarĢılaĢdı. Buna baxmayaraq, tamğa
məhsulun dəyərinin 5 faizi həcmində (yəni 1/20) alın mağa baĢlandı. Bu radan belə
bir nəticəyə gəlmək olar ki, islahata qədərki dövrdə həmin vergi 1/10 həcmində
alın mırdı. Digər vergilərin də həcmi dəqiqləĢdirildi. Məsələn, torpaq vergisi
azald ılaraq məhsulun həcminin 1/6-i qədər oldu.