“Hidrologiya”
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
kimi təxminən 30%-ə yaxın azalmışdır. Müasir buzlaqlar, keçmişlərdənki böyük sahəli və kütləli buzlaqların qalıqlarıdır. Müasir buzlaqlar Qusarçayın və qisməndə Qudyalçayın qidalanmasında iştirak edir. Qusarçay hövzəsindəki buzlaqların sahəsi 5.64 km 2 və ya su toplatıcı hövzənin 0.81%-ni, Qudyalçay hövzəsindəki buzlaqların sahəsi daha azolub,cəmi 1.01 km 2 vəya su toplayıcı hövzə sahəsinin 0.13%-ni təşkil edir. Buzlaqlar zonasında yağıntıların miqdarı 1000 mm-ə kimidir ki, bununda əksəri sülb halında düşür. Havanın temperaturunu (orta illik) -4 -5 0 C, qışda isə -10 0 C-dən yüksək olur. Ümumiyyətlə, 4000 m-dən yüksəkdə havanın orta sutkalıq müsbət temperaturu müşahidə edilir. Ayrı-ayrı buzlaqların xarakter xüsusiyyətini nəzərdənkeçirərək. 1. Bazardüzü buzlağı. Ayrılıqda konusu xatırladan Bazardüzü dağının (4466 m) qar xəttindən yüksəyə qalxması və ondan ayrılan qolların şimal istiqamətində uzanaraq qıfabənzər iri çökəklik əmələ gətirməsi Cənubi-şərqi Qafqazda ən böyük buzlağın yaranmasına səbəb olmuşdu. Bazardüzü buzlağı baş olaraq iki buzlaqdan Tixitsar və Murkar buzlaqlarından ibarətdir. Tixitsar buzlağı əlçatmaz buzlaqlarından biri olub, uzunluğu-0.9 km, eni isə 150-200 m-dir. Səthin meyilliyi 25-45 0 arasındadır. Buzlağın dili şimala uzanır. Buzlaq, karvari çökəkdən dağ şəlaləsi vəziyyətində çıxır. Sutkada 4-9 sm sürətlə hərəkət edir. Buzlaq dilinin qurtaracağında buzlağın qalınlığı 35 m, meyilliyi 50 0 , mütləq yüksəkliyi isə 3160 m-dir. Buzlaq dilinin son yüksəkliyi 1.2 m-ə eni isə 4.5 m-ə çatan klif (qrot) vardır. Bazardüzü dağının genişlənmiş yamacında yerləşən Murkar buzlağı şimal-şərq istiqamətində 1440 m məsafədə uzanır. Onun eni 300-450 m-dir. Səthinin meyilliyi 10-15 0 . Səthində, dərinliyi 10-15 m-ə çatan çatlar var. Buzlaq səthinin çox hissəsi morenlərlə örtülmüşdür. Buzlağın dil hissəsində qalınlığı 70 m, eni 130 m, meyilliyi 50-60 0 -dir. Bazardüzü buzlaqlarının ümumi sahəsi 3.62 km 2 -dir. 2. Bazaryurd buzlağı. Bazaryurd dağında (4126 m) Baş Qafqazın suayrıcısında yerləşir. Dağın cənub hissəsi Dəmiraparançay hövzəsinə baxır. Zirvənin şimal və cənub yamaclarında buzlaq vardır. Cənub yamacdakı buzlaq 3950 m yüksəklikdən başlayıb, 3420 m yüsəklikdə qurtarır. Buzlaq dairəvi formadadır. Hər iki buzlağın ümumi sahəsi 0.6 km 2 -dir. 3. Tufan buzlağı. Tufan dağının (4191m) şimal yamacında Baş Qafqazın suayırıcısındadır. Buzlağın uzunluğu 1900 m, ən enli yeri 680 m-dir. Buzlaq 3660 m yüksəklikdən başlayıb dili 3040 m-ə kimidir. Tufan buzlağının sahəsi 0.51 km 2 - dır. 4. Şahdağ buzlağı. Şahdağ (4250 m) zirvəsi yastı olduğundan, buzlaqda yastıdır, qabarıq linzanı xatırladır. Buzlağın eni qərbdən şərqə 2 km, ətrafa xarlanmış qar və kiçik buzlaqlarla birlikdə ümumi sahəsi isə 1.23 km 2 -dır. Şahdağ zirvəsindən cənub-qərbdə, Qovdanvas buzlağı yerləşir,sahəsi 0.44 km 2 -dır. Buzlağın aşağı hissəsində qlyasiya mənşəli kiçik göl vardır. Qovdanvas buzlağı 3820 m ilə 3740 m yüksəklik arasında yerləşir. Yüksək dağlıq sahələrdə sülb halında düşən yağıntılar il ərzində əriyib və buxarlanıb qurtara bilmir və müəyyən yüksəkliklərdə daimi qar quşağını əmələ gətirir. Qarın əriməyərək ilbəil toplandığı sahə xionosfer adlanır. Xionosferin aşağı sərhədi qar xəttini təşkil edir. Yəni, qar qurşağının aşağı sərhəddində il müddətində yağan qar əriyən və buxarlanan qara bərabər olur. Böyük Qafqazın Azərbaycan 4 Behruz Melikov Behruz Melikov ərazisində müasir buzlaqların dillərinin və buzlaqların vəziyyəti belə bi nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Suayırıcı və yan silsilənin çimal yamaclarında qar xətti 3730 m, cənub yamacların xətti isə 3820 m, yüksəklikdən keçir. Bütün Böyük Qafqazda qar xətti qərbdə şərqdə nisbətən 1020 m aşağıdadır, yəni qar xətti şərqə doğru yüksəlir. Qar xəttinin yüksəkliyinə ərazinin coğrafi mövqeyi, yağıntıların miqdarı, termik şərait və yamacların ekspozisiyası müəyyən təsir edir. Bir çox çayların qidalanmasında çoxillik qarların (qar talalarının) müəyyən əhəmiyyəti vardır. Çoxillik qarlar qar xəttindən yuxarıda yerləşirlər, Suayırıcıya yaxın olan qarlar buzlaqların qidalanmasında işrirak edir. Buzlaqların rejimi və xüsusən buzlaq dilinin tərəddüdü, hərəkət srəti, ərimiş buz sularının axımı qidalanma şəraitindən asılıdır. Buzlaqların qidalanmasında dağ yamaclarından sürüşən qar firn kütlələrinin və çovğun nəticəsində qarın sovrularaq aparılması əsas rol oynayır. Buzlaqların qidalanmasında rol oynayan qar uçqunları Baş Qafqazın və Yan silsilənin yüksək zonasında (2500 m-dən yuxarı) geniş yayılmışdır. Qar uçqunları ən çox buzlaq rayonlarında yayılmışdır ki, bu da həmin sahədə qar örtüyünün nisbətən çox yayılma prosesi ilə əlaqədardır. Qar uçqunları çəki etibarilə çox ağır olur. Hətta qar örtüyünün az sıxlığa (0.04-0.05) malik olduğu zaman onun 1 m 3 -nin çəkisi 40-50 kq olur. Bir qədər nəm qar uçqunun sıxlığı 0.8-ə bərabər olur. Orta böyüklüyə malik olan qar uçqunun ümumi həcmi 100-200 min m 3 , buzlaqların əlavə qidalanmasında böyük rol oynayır. Qar uçqunlarının sürəti başlıca olaraq onların əmələ gəldiyi sahənin meyilliyindən və ümumi çəkisindən asılıdır. Adətən qar uçqunlarının orta sürəti 20-30 m/san-yə bərabərdir. Nadir hallarda 70-80 m/san sürətə malik olan qar uçqunları da müşahidə edilir. Uçqunların gətirmə konusunda və xüsusən də külək tutmayan kölgəli sahələrdə qarın hündürlüyü 10-15m-ə çatır. Qışın axırı, baharın əvvəllərində temperaturun artması qar uçqunlarının yaranmasına şərait yaradır. Qar uçqununun yaranmasında küləyin də rolu vardır. Buzlağın səthinin ayrı-ayrı sahələrində qarın qalınlığı müxtəlifdir. Son yüz ildə daimi qar xəttinin 150-200 m yüksəkliyə qalxması ilə əlaqədar olaraq, buzlaqların qidalanma fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə zəifləmişdir. Buzlaqların qidalanma sahəsinin azalması isə buzlağın hərəkət sürətinin azalmasına və buzlaq dilinin intensiv əriyərək çəkilməsinə səbəb olmuşdur. 5 Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|