Hisse 01 uz qabigi

Velosipedin sürülmə dinamikası 

 

319 

 

 

  

(1) 

 

Burada:  v-velosipedin  sürəti,  r‘-istiqaməti 

müəyyən  edən  vahid  radius  vektoru;  m-mər-

kəzi  S  nöqtəsinə  təsir  edən  ümumi  kütlə;  Fm  

qabaq  təkərin  sürtünməsindən  yaranan  Fs  –in 

əksinə  təsir  edən  əzələ  qüvvəsindən  yaranır, 

bununla  sürücü  velosipedi  tarazlaşdırmağa 

çalışır.  Əyrixətli  hərəkətdə  sürücünün  vəziy-

yəti  velosipedlə  birlikdə  hərəkət  edən  ko-

ordinat  sistemində  baxılır.  Bu  yolla  üzə 

çıxarılmış  ağırlıq  mərkəzinə  təsir  edən  mər-

kəzdənqaçma  qüvvəsi: F

m

=-F

m

 nəzərə alınma-

lıdır. Sürücü tərəfdən bu onu xaricə dartan real 

qüvvə  kimi  qəbul  edilir.  Sürücünün,  bu 

qüvvənin  təsirindən  yaranan  D

1

  momentin  (A 

nöqtəsinə  nəzərən)  təsiri  altında    aşmaması 

üçün,  gərək  o  öz  ağırlıq  mərkəzini  (S)  sürüş-

dürməklə  çalışmalıdır  ki,  velosiped  uyğun 

α

 

bucağı  qədər  yana  əyilsin.  Bu  əyilmə  nəti-

cəsində  ağırlıq  qüvvəsi  M

1

-in əksinə  yönəlmiş 

tarazlaşdırıcı M

2

 momentini yaradır. M

1 

və M

2

 

üçün aşağıdakı düsturlar alınır: 

 

 

(2) 

 

(3) 

 

Tarazlıq halından (D1=D2) alınır: 

 

(4) 

 

uyğun olaraq 

 

            

(5) 

 

Yana  əyilmə  bucağı  (

α

)  əyrixətli  hərəkət  za-

manı  dinamik  müvazinət  halını  təsvir  etdi-

yindən  o  velosipedin  sürətindən  bir  başa  ası-

lıdır. Sürət nə qədər çox olarsa və yolun radiu-

su nə qədər kiçik olarsa, onda sürücü daha çox 

yana  əyilməlidir.  Məsələn,  15  km/saat  sürətlə 

r=10m  olan  əyri  yolla  hərəkət  etdikdə  yana 

əyilmə bucağı təxminən   

α

=15° olur.  

Ümumiyyətlə  velosiped  sürmədə  müvazinət 

halı  aşağıdakı  kimi  ifadə  olunur.  Hərəkət 

zamanı yaranan istənilən  qüvvənin   təsirindən  

velosipedin  şaquli  vəziyyətdən  meyillənməsi 

sürücü tərəfindən sükanın köməyi ilə dəf edilir. 

Sükan o qədər döndərilir (vurulur) ki, nəticədə 

yaranan    moment  aşmaya  məcbur  edən  mo-

mentdən  böyük  olsun.  Nəticədə  velosiped 

yenidən  öz  müvazinətli  halına  qayıdır.  Velo-

sipedin halı tarazlaşan anda sükan yenidən düz 

hala  gətirilir.  Velosipedi  müvazinət  halında 

saxlamaq  daimi  olaraq  yana  aşma  və  sükanı 

sağa  və  ya  sola  döndərməklə  onun  kompensa-

siya edilməsindən  ibarətdir.  

Sürət artdıqca sükanın və sürücünün bədənin 

ağırlıq  mərkəzini  dəyişməyin  (balanslaşdır-

manın) idarəetməyə təsir effekti istər düz xətli, 

istərsə də əyrixətli yol boyunca hərəkətdə aza-

lır.  20  km/saat  sürətdən artıq  bir  sahədə  təkər-

lərə təsir  edən  fırfıra  qüvvəsi  o  qədər  böyüyür 

ki, düzxətli hərəkəti çox sadə (hətta buraxılmış 

əllə)  reallaşdırmaq  mümükün  olur.  Sükanı 

idarəetmə üçün yuxarıda təsvir olunmuş  sağa-

sola  hərəkətə  burada  ehtiyac  qalmır,  çünki 

müvazinəti  bərba  etmək  məsuliyyətini  artıq 

fırfıra  qüvvəsi  öz  üzərinə  götürür.    Böyük 

sürətdə  qabaq  təkərdə  yaranan  hiroskopik 

effekt  təkəri  avtomatik  olaraq  yana  əyilməyə 

qarşı  döndərir  və  bununla  reaksiya  qüvvəsi 

yaradır, yəni 

→

presessiya halı baş verir. Velo-

sipedin  arxa  təkəri  presessiya  etmir,  amma 

fırfıra  effektinin  yaranmasına  təkan  verir.  O, 

yana  əyilməni  qabaq  təkərə  ötürür  və  bununla 

fırfıra  effektini  gücləndirir.  Nəticədə  qabaq 

təkərin hərəkəti stabilləşir. 

 

(

alm. die Dynamik des Fahrradfahrens, ingl. Dyna-

mics of bicycle riding) 

 

Ventilyator  (avtomobil)  avtomobil  mühər-

rikinə  ətrafdakı  havanı  üfürmək  üçün  tətbiq 

olunan üfürcəkdir.   

Su  ilə  soyudulan  →mühərriklərdə  qızmış  su-

yun  soyudulması  üçün  ventilyatora  ehtiyac 

vardır. Hərəkət zamanı hava mühərrrikin bütün 

səthinə  çata  bilmədiyindən  ventilyatordan 

istifadə  edilir.  Ventilyatorla  güclü  hava  axını 

yaradıldığı  halda  onun  ölçüsü  kiçik  götürülür. 

Digər  tərəfdən  güclü  ventilyator  daha  çox 

yanacaq  tələb  edir.  Burada  ventilyatorun  tələb 

olunan ölçüsü optimallaşdırma yolu ilə tapılır.  

Əvvəllər ventilyator su nasosunun valına bər-

2

2

•

→

−

=

r

r

v

m

F

g

α

α

cos

cos

2

'

1

⋅

=

⋅

⋅

=

a

r

v

m

a

F

M

g

α

α

sin

sin

'

2

⋅

⋅

=

⋅

⋅

=

a

mg

a

F

M

G

α

α

tan

tan

'

⋅

=

⋅

=

mg

F

F

G

G

r

g

v

⋅

=

2

arctan

α

---