Undosh tovushlar orfoepiyasi.
Undosh tovushlar orfoepiyasi ko‘proq kombinator va pozitsion omillar ta`sirida yuz
beradigan fonetik hodisalarga bog‘liq bo‘ladi. Xususan, 1) b,d jarangli undoshlari so‘z oxirida
jarangsiz p,t tarzida talaffuz etiladi, bu hol O‘zbek adabiy talaffuzi uchun me`yor hisoblanadi,
kitob>kitop, borib>borip, yozib>yozip, savod>savot, obod>obot kabi. 2) b,d undoshlari
jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo‘llanganda assimilyatsiyaga uchrab, p,t holida talaffuz
etiladi, bu hol ham adabiy talaffuz me`yori hisoblanadi, ibtidoiy>iptidoiy, ketdi>ketti. q) j,z
undoshlarining jarangsiz undoshlar ta`sirida sh,s deb talaffuz etilishi ham adabiy til uchun
me`yordir, ijtimoiy> ishtimoiy, mazkur>maskur kabi. 4) b,q undoshlarining inter-vokal holatda
(ikki unli orasida) sirg‘aluvchi v,g‘ undoshlariga o‘tishi ham adabiy talaffuz me`yoriga xilof
emas, bora ber>boraver, keta ber>ketaver kabi.
So‘z qismlari talaffuzi.
1. q,k bilan tugaydigan otlarning egalik affikslari bilan turlangan shakllari quyidagicha
talaffuz etiladi, a) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qishloq> qishlog‘imiz, qishlog‘ingiz, qishlog‘i.
telpak> telpagim, telpaging, telpagi kabi. Bir bo‘g‘inli so‘zlarda bunday o‘zgarish bo‘lmaydi,
O‘q>o‘qi, tok>toki kabi (yoq, yo‘q so‘zlari bundan mustasno).
2. q,K,G,¢ bilan tugagan otlarning jO‘nalish kelishigidagi shakllari quyidagicha talaffuz
qilinadi, qishloqqga>qish-loqqa, chelakqga>chelakka, tog‘qga>toqqa, pedagogqga>pedagokka
kabi. Boshqa barcha holatlarda, a) jarangsiz undoshlardan so‘ng –ka, jarangli undoshdan va
unlidan so‘ng –ga talaffuz etiladi, otka, oshka, qopka, ammo uyga, ovga, tolga, tomga, bolaga,
akaga kabi.
3. Fe`llarda, a) ongqla>angla, sonqa>sana, yoshqa>yasha kabi. b) ekqgan>ekkan,
ketqgan>ketkan, oqqgan>oqqan, tushqgan>tushkan kabi.
4. Olmoshlarda, uqnqda>unda, buqnqda>bunda, shuqnqda>shunda (bir «n» orttiriladi),
menqning>mening, senqning>sening (bir «n» tushirib qoldiriladi).
5. Bir so‘zidan dona son yasalganda, o‘zakdagi «r» undoshi «t»ga ota’di, birqta>bitta
kabi.
|
