I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

 
Neytron nurlanish 
turli xil yadroviy o‘zgarishlar natijasida tashkil topadi. 
Neytron massasi tahminan α-zarrachalarnikidan 4 marta kichikdir. Energiyasiga 
qarab sekin neytronlarni(energiyasi 1 KeV dan kam), o‘rtacha energiyali neytronlarni 
(energiyasi 1 dan 500 KeV gacha) va tez neytronlarni (500 KeV dan 20 MeV gacha) 
farqlaydilar. Sekin neytronlar orasida energiyasi 0,2 eV gacha bo‘lgan issiqlik 
neytronlarini ajratadilar. Issiqlik neytronlari amalda muhit atomlari issiqlik harakati 
bilan termodinamik muvozanat holatida bo‘ladilar. Bunday neytronlarni xona 
haroratidagi harakat tezligi 2200 m/sek tashkil etadi. 
Neytronlarning o‘tib (kirib) borish qobiliyati ularning energiyasiga bog‘liq 
bo‘lsada, α- yoki β-zarrachalarnikidan ancha katta. Masalan, o‘rtacha energiyali 
neytronlarning o‘tish masofasi havo muhitida 15 metrni va biologik to‘qimada 3 sm 
ni tashkil etsa, tez neytronlar uchun ushbu ko‘rsatkichlar mos ravishda 120 m va 10 
sm ni tashkil etadi. Bunda ozod neytronlar radioaktiv bo‘lib, proton va elektronga 
parchalanadi (
T½
= 10,6 minut).
Shunday qilib, neytron nurlanish yuqori o‘tib borish qobiliyatiga ega bo‘lib, 
barcha turdagi korpuskulyar nurlanishlardan inson uchun tashqi nurlanganda eng 
xavflisi bo‘lib hisoblanadi. Neytron oqimining quvvati neytronlar oqimining zichligi 
(neytr/sm
2
·sek) bilan o‘lchanadi. 
γ-nurlanish 
– eng qisqa to‘lqinli elektromagnit nurlanish bo‘lib, 3×10
20
Gs 
kattaroq chastotali diapazonning hammasini ishg‘ol qiladi va bu 10
-12
m dan kam 
to‘lqinlarga to‘g‘ri keladi. 
γ-nurlanishning manbasi sifatida atom yadrosi holatining o‘zgarishi va 
shuningdek, ozod zaryadlangan zarrachalarning tezlanishi hizmat qiladi. Bu narsa 
yadrolarning radioaktiv parchalanishida, tezkor zaryadlangan zarrachalarning modda 
bilan o‘zaro ta’sirlashuvida (tormozlanish nurlanishi), shuningdek annigilyasiya 
(elektron – pozitron juftligi va boshq.) hosil bo‘ladi. 
Yuqori energiya (0,01...3 MeV) va to‘lqin uzunligining kichikligi γ-
nurlanishning katta o‘tuvchanlik qobiliyatini ta’minlab beradi. Ochiq havoda γ-

---

27 
nurlanish kilometrlargacha, to‘qimalarda bir necha santimetrgacha tarqalishi mumkin. 
U xatto bir metrli beton to‘siqdan va bir necha santimetrli qo‘rg‘oshin qatlamidan 
ham o‘tishi mumkin. γ-nurlanishlar elektr va magnit maydonlarida yo‘nalishini 
o‘zgartirmaydi. Bu nurlanish α va β-nurlanishga nisbatan kamroq ionlashtirish 
qobiliyatiga ega. U asosan organizmga tashqi radiatsion zo‘riqishni ta’minlaydi.
Misol sifatida energiyasi 0,048 MeV bo‘lgan γ-nurlanishni to‘lqin uzunligini 
aniqlab ko‘ramiz. Ma’lum munosabat 1 eV = 1,602∙10
-19
Dj dan foydalanib γ-
nurlantirishning energisini djoulda ifodalaymiz: 
.
Dj
10
077
,
0
)
eV
(
1
)
(
10
602
,
1
)
eV
(
10
048
,
0
13
19
6
−
−
−

=


=
Dj
Е
γ-nurlanishning energiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi
,


hс
h
Е
=
=
bu erda: 
h
– Plank doimiysi (
h 
= 6,626·10
-34
Dj·s);
ν
– elektromagnit energiyasi kvantining chastotasi, Gs; 
s
– yorug‘lik tezligi(~3,00·10
8
m/s);
λ
– to‘lqin uzunligi, m. 
Bu erdan to‘lqin uzunligi 
nm.
6
,
2
m
10
26
.
0
Dj
10
077
.
0
s
m
10
00
,
3
s
Dj
10
626
.
6
10
13
1
8
34
=

=






=
−
−
−
−
