I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

zarrachalar oqimining 
zichligi
ni tashkil etadi. 

---

31 
Radiometriya 
– radioaktiv manbalardagi nuklidlarning aktivligi (vaqt birligida 
parchalanishlar soni)ni o‘lchash usullarining majmuidir. Radioaktiv zararlanish 
darajasini aniqlash va o‘lchash uchun qo‘llaniladigan asboblar radiometrlar ya’ni 
aktivlikni o‘lchagichlar deyiladi. 
 
1.7. Yadroviy aylanishlar (o‘zgarishlar).
Ionlashtiruvchi nurlanishlarning tavsifi 
Yadroviy o‘zgarishlarga yadroviy, yadroviy zanjirli va termoyadroviy 
reaksiyalar kiradi. 
Yadroviy reaksiyalar
– elementar zarrachalar, 

-kvantlar yoki bir-biri bilan 
o‘zaro ta’sirlashishi natijasida atom yadrolarining o‘zgarishidir. Bu hodisa tabiiy 
sharoitlarda, masalan, birlamchi kosmik nurlantirishlar (
p
С
n
N
1
1
14
6
1
0
14
7
+
→
+
) ta’siri 
ostida, yoki yangi kimyoviy elementlar olish maqsadida antropogen faoliyat 
(
n
5
Ku
Ne
Pu
1
0
259
104
22
10
242
94
+
→
+
) natijasida, yadroviy portlashlar (yo‘naltirilgan 
aktivlik) va xokazolar natijasida sodir bo‘ladi. 
Yadroviy zanjirli reaksiyalar
– neytronlar ta’siri ostida atom yadrolarining o‘z 
o‘zini qo‘llab-quvvatlab turuvchi bo‘linish reaksiyasi bo‘lib, bunda xar bir 
parchalanish akti kamida 1 ta neytron chiqarilishi bilan kechadi va buning natijasida 
reaksiya davom etishi ta’minlanadi. Bo‘linish zanjirli reaksiyalari tabiiy 
235
U (1.6-
rasm) izotopi uchun shuningdek texnogenli 
239
Ru va 
233
U xarakterlidir. Birinchisi 
238
U 
yadrolarini, ikkinchisi esa – 
232
Th yadrolarini neytronlar bilan nurlantirish natijasida 
hosil qilinadi. 
Uran 
U
235
92
yadrosining parchalanishi energiyasi taxminan 0,1 eV bo‘lgan 
sekin (issiqlik) neytronlar ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Bunday neytronlarning 
yadrolarga ta’sir samaradorligi nisbiy harakatlanish tezligining kamligi (kichikligi) 
oqibatida ularning o‘zaro ta’sirlanish vaqtining ko‘pligi bilan bog‘liq. Tabiatda 
ko‘proq uchraydigan uran 
U
238
92
(tabiiy uranning 99,275% tashkil etadi) yadrolarini 
parchalash uchun energiyasi 1 MeV ko‘proq bo‘lgan tez neytronlar kerakdir. 

---

32