I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Yadroviy yoqilg‘i sikli.
Yadroviy yoqilg‘i sikli atom elektrostansiyalarini yadroviy yoqilg‘i bilan ta’minlash, ishlatib bo‘lingan yadroviy yoqilg‘ini qayta ishlash, chiqarib tashlash va radioaktiv chiqindilarni ko‘mib tashlash bo‘yicha barcha qurilmalarni va jarayonlarni o‘z ichiga oladi (2.5-rasm). Aniqroq aytganda bu jarayon sikl emas spiral shakliga o‘xshaydi, chunki yoqilg‘i siklining barcha jabxalarida radioaktiv chiqindilar – radioaktiv moddalar рosil bo‘lib ular keyinchalik ishlatishga yaramaydi. Yoqilg‘i sikli konlardan uran rudasini qazib olish va uni boyitishdan boshlanadi. Uran ancha kamyob element bo‘lib, uning er qobig‘idagi umumiy zaxirasi taxminan 1,3×10 14 t ni tashkil etadi. Uranni sanoat asosida ko‘plab qazib olishni uning juda xam tarqoq xolda joylashganligi qiyinlashtiradi. U tog‘ jinslarida, tuproqlarda, dengiz suvlarida va xatto inson organizmida xam mavjud bo‘lib, uranga boy minerallar kamdan kam uchraydi. U smolyanoy obmanka (uranovaya smolka) va uraninitning 50 tarkibida eng ko‘p miqdorda uchraydi. Bunda karnotit, evksenit, fergyusonit, samarskit va boshqa shu kabi minerallar katta ahamiyatga egadir. Qazib olish jarayonida 1 t radioaktiv material olishda 10...15 t chiqindi hosil bo‘ladi, qayta ishlash jarayonida esa 100 t gacha chiqindi hosil bo‘ladi. Zanjirli reaksiya ushbu yadro reaksiyasiga qodir bo‘lmagan boshqa izotoplarning miqdori materialda belgilangan darajadan oshib ketmagan sharoitdagina rivojlanishi mumkin bo‘lganligi bois uran izotoplari aralashmasida 235 U miqdorini qisman ko‘paytirish zarur. Izotoplarni ajratish uchun kimyoviy usullarni qo‘llash samara bermaydi, chunki 235 U va 238 U kimyoviy xossalari mutlaqo bir xil. Shuning uchun izotoplarning massalari farqidan foydalanadilar. Oldin uranni kimyoviy qayta ishlash uskunasida u uran geksaftorid (UF 6 ) shakliga o‘tkaziladi. So‘ngra olingan engil uchuvchan birikmaning bug‘larini maxsus kichik g‘ovakli filtr orqali o‘tkazadilar. Tarkibida 235 U bo‘lgan UF 6 molekulalari filtr orqali tarkibida 238 U bo‘lgan molekulalardan tezroq o‘tadi. Ushbu jarayonni uranni boyitish uskunasida 235 U ning tarkibiy miqdori 3 %ga etgunga qadar qaytarilaveradi. Keyingi bosqichda boyitilgan urandan atom elektrostansiyalarda foydalanish uchun issiqlik ajratuvchi element (IAEL)lar tayyorlanadi. Taxminan uch yildan so‘ng qisman yonib bo‘lgan yoqilg‘ili issiqlik ajratuvchi elementlarni olib atom elektrostansiya tarkibidagi basseyin-sovutgichlarga joylashtiradilar. U erda ular taxminan bir yilgacha saqlanadi. Bu vaqt mobaynida ularning faolligi pasayadi, parchalanish vaqtida ajraladigan issiqlik esa tarqaladi. Shundan so‘ng esa ishlab bo‘lgan issiqlik ajratuvchi elementlar oraliq saqlagich omborlarga so‘ngra esa ko‘mib tashlash yoki qayta ishlash uchun jo‘natiladi. Atom elektrostansiyasida ishlatib bo‘lingan issiqlik ajratuvchi element (IAEL)larni qayta ishlash korxonalarida ular mexanik usulda maydalanib, keyinchalik yadroviy reaktorda hosil bo‘lgan plutoniyni va xali ishlatib bo‘ladigan uranni boshqa radioaktiv chiqindilardan kimyoviy usulda ajratib olish uchun azot kislotasida eritiladi. Issiqlik ajratuvchi elementlarni kesib maydalaganda va eritilganda ungacha yoqilg‘ida mavjud bo‘lgan va yoqilg‘i sterjenlarining qobig‘i ichida qamalib turgan barcha radioaktiv gazlar va uchuvchi moddalar ajralib chiqadi. Ko‘pchilik jarayonlar bir metr qalinlikdagi beton devorlar ortida to‘liq avtomatlashtirilgan holatda bajarilgani bilan, filtrlash uskunalari esa radioaktiv moddalarni atrof muhitga tushishini oldini olishi lozimligiga qaramay ularni yuz foiz ushlab qolinishi amaliyotda mumkin emas. |