I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

 
1.2. Radiatsiya nur manbalari va ular haqida tushunchalar
Keng ma’noda 
radiatsiya
deganda elektromagnit (γ va rentgen nurlari, 
ko‘rinadigan nurlar, radioto‘lqinlar va hokazo) va korpuskulyar nurlanishlar 
(elektronlar oqimi, neytronlar va shunga o‘xshash)ning (1.1-jadval) barcha turlarini 
tushuniladi. 
Bizning holda umuman hohlagan radiatsiya emas balki modda orqali o‘tib borib, 
unga o‘zining energiyasini bera olish xususiyatiga ega bo‘lgan, molekulalar orasidagi 
kimyoviy bog‘lanishlarni uzib turli ishorali ionlarni yoki ozod radikallarni hosil 
bo‘lishiga olib keladigan 
ionlashtiruvchi radiatsiya
qiziqish uyg‘otadi. 
 
1.1-jadval. Ionlashtiruvchi va ionlashtirmaydigan nurlanishlarning ba’zi turlari 
Nurlanish
 
Ionlashtiruvchi
 
Ionlashtirmaydigan
 
Elektromagnit
(fotonli)
γ va rentgenli
Ultrafioletli, 
ko‘rinadigan, 
infraqizil, o‘ta yuqori chastotali va
radioto‘lqinlar
Korpuskulyar
α– va β -zarrachalari, 
neytronlar, 
protonlar, 
yadroni 
bo‘lingan 
parchalarining oqimlari
Neytrin va antineytrino oqimlari
«Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida» gi Qonunga asosan ionlashtiruvchi 
nurlanish – bu radioaktiv parchalanishda, yadroviy o‘zgarishlarda, zaryadlangan 

---

15 
zarrachalarning moddada tormozlanishida hosil bo‘ladigan nurlanish bo‘lib, muhit 
bilan ta’sirlashish natijasida turli ishorali ionlarni hosil qiladi. 
Bir turdagi kimyoviy element (unsur)ning bir-biridan yadrosidagi neytronlar 
soni, demakki – atom massasi bilan farqlanadigan turli atomlari izotoplar deb ataladi. 
Yadrosining tarkibidagi nuklonlar (protonlar va neytronlar) soni yoki nisbati bilan 
farqlanadigan atomlarni belgilash uchun nuklid tushunchasidan foydalanadilar. 
Turli kimyoviy elementlar izotoplarining atom yadrosi stabil (turg‘un) va 
turg‘unmas (o‘zgaruvchi), ya’ni parchalanishga moyil bo‘ladi. Parchalanish 
mahsulotlarining 
atom yadrolaridagi nuklonlarning bog‘lanish energiyasi 
yig‘indisidan kattaroq bo‘lgan nuklonlarning bog‘lanish energiyasiga ega bo‘lgan 
atom yadrolarigina stabil, turg‘un bo‘ladi.
Hozirgi kungacha ma’lum bo‘lgan kimyoviy elementlar izotoplari yadrolarining 
2500 tasidan tahminan 90% nostabil yoki turg‘unmas (o‘zgaruvchan)dir. Turg‘un 
bo‘lmagan yadrolarning parchalanishi turli xil nurlanishlarni tarqatish bilan kechishi 
tufayli u radioaktiv parchalanish deyiladi, radioaktiv parchalanish qobiliyatiga ega 
izotop va nuklidlar esa mos ravishda radioizotop va radionuklidlar deyiladi. 
Radionuklidlar yer qobig‘ida mavjud bo‘lishi mumkin (terrigen) va shuningdek, 
erga doimiy ravishda kelib tushuvchi kosmik nurlanishlar ta’siri ostida (kosmogen) 
yoki inson faoliyati natijasida (texnogen) paydo bo‘lishi mumkin (1.2-jadval). 
1.2-jadval. Yer sirtida radiatsion fonni hosil qiluvchi eng muhim tabiiy va texnogen 
radionuklidlar. 
Tabiiy radionuklidlar
texnogen radionuklidlar 
terrigen
kosmogen
40
K, 
210
Po, 
222
Rn, 
220
Rn (Tn), 
226
Ra, 
232
Th, 
235
U, 
238
U va boshq.
3
H, 
14
C, 
32
P va 
boshq.
3
H, 
90
Sr, 
85
Kr, 
131
I, 
137
Cs, 
239
Pu va boshq.
Radioaktiv parchalanishning sababi yadrodagi protonlar soni bilan neytronlar 
soni orasidagi muvozanatning buzilishidir. Barcha stabil (turg‘un) yadrolarda (
Н
1
1
dan 
tashqari) neytronlarni yadroviy tortishish maydonini protonlarni kulonli itarishishi 
kompensatsiyalaydi. Talab etilgan muvozanat buzilganda yadro ortiqcha energiyaga 
ega bo‘lib qoladi va undan qutulish uchun kamroq energiyali holatga o‘tishi lozim 
bo‘ladi [14]. 

---

16 
Proton yoki neytronlarga ortiqcha miqdorda ega bo‘lgan yadrolar ortiqcha 
energiyadan turlicha holi bo‘ladilar, shuni hisobga olib, 4 turdagi radioaktiv 
parchalanishni farqlaydilar: α - parchalanish, β - parchalanish, atom yadrolarining 
spontan bo‘linishi va proton radioaktivligi. 
Protonlarning ortiqcha miqdoriga ega bo‘lgan yadrolar uchun 
α
–parchalanish 
xarakterli bo‘lib, bunda α –zarracha nurlanadi va yadro zaryadi 2 birlikka, massa 
miqdori esa 4 birlikka kamayadi. 
Elektrzaryadi va nuklonlar sonining saqlanish qonunini xisobga olib α-
parchalanishni 
umumiy 
tenglamasi 
ushbu 
ko‘rinishga 
ega 
bo‘ladi: 
He
Y
X
4
2
4
A
2
Z
A
Z
+
→
−
−
. α- zarrachalar – bu geliyning yadrolari bo‘lib, ular ikkita proton 
va ikkita neytrondan tashkil topgan va 15000 km/s ga yaqin tezlikka ega bo‘ladi. 
1.3-rasm. Radiy-226ni radioaktiv parchalanish sxemasi. 
α
-zarrachalarning manbasi sifatida 
Ra
226
88
keng qo‘llanadi. Parchalanganda u 
radonga aylanadi: 
He
Rn
Ra
4
2
222
86
226
88
+
→
.
Ra
226
88
ning 
α
-parchalanishi 2 bosqichda 
kechishi mumkin: oldin qo‘zg‘algan holatdagi oraliq yadro
*
226
88
Ra
tashkil topadi, 
so‘ngra u energiyasi 0,186 MeV

ga teng bo‘lgan 
γ
-kvant chiqarib asosiy holat 
Rn
222
86
ga o‘tadi. 
β-parchalanish – bu yadrolarning o‘z-o‘zidan parchalanishi bo‘lib, elektron va 
antineytrino yoki pozitron va neytrino chiqarib (yoki yutib) kechadi. β-parchalanishni 
3 turi mavjud: elektron parchalanish, pozitron parchalanish, elektronni egallab olish.

MeV – atom va yadro fisikasida qo’llaniladigan energiya birligi (mega electron volt). 1 MeV = 10
6
eV (electron volt). 
Nurlanish energiyasi miqdorini SI o’tkazish uchun quyidagi munosabatlardan foydalaniladi: 1 eV = 1,60206x10
-19
Dg; 
1 MeV = 1,60206x10
-13
Dj. 

---

17 
Elektronlarning β-parchalanishida yadroning zaryadi 1 birlikka ortadi: 
(
−
+
→
β
Не
Т
3
2
3
1
), pozitron parchalanishda 1 birlikka kamayadi (
+
+
→
β
Ne
Na
22
10
22
11
); 
massa miqdori o‘zgarmaydi. Elektronni egallab olishda yadro atomning ichki 
qobiqlaridan biridan (K, L, M va hokazo): ko‘pincha yadroga eng yaqin K-qobig‘idan 
(K-egallash) elektronni egallab oladi va bir vaqtning o‘zida γ-kvant chiqaradi 
(
γ
Ar
К
40
18
40
19
+
→
). Bunda ushbu yadroda protonlar miqdori bitta kamayadi, neytronlar 
miqdori esa bittaga ortadi. 
γ-kvant nafaqat elektron egallashda, balki β-parchalanishning boshqa turlarida 
ham ajralishi mumkin. Masalan, 
Cs
137
55
ikki yo‘l bilan parchalanishi mumkin: 
maksimal energiyasi 1180 keV bo‘lgan β-zarrachalar tarqatish yohud maksimal 
energiyasi 520 keV bo‘lgan β-zarrachalar tarqatish va keyinchalik, qo‘zg‘algan 
*
137
56
Ba
tomonidan energiyasi 661,6 keV bo‘lgan γ-kvantlarni tarqatish yo‘llari bilan 
parchalanishi mumkin. 
Ba’zi og‘ir elementlarda (masalan uranda) neytronlar ta’siri ostida atom 
yadrolarining spontan (o‘z-o‘zidan) parchalanishi – ya’ni atom yadrosini 2 (kamroq 
hollarda 3 yoki 4) ta qismga parchalanishi sodir bo‘ladi va bunda ikkilamchi 
neytronlar otilib chiqishi kuzatiladi. 
1.4-rasm. Yadroning parchalanish jarayoni: 
a) neytronning yadro bilan o‘zaro ta’sirlashishi; b) neytronni yadro tomonidan 
egallab olinishi; v) qo‘zg‘atilgan yadroni tebranishi; g) bo‘lingan parchalarning 
hosil bo‘lishi. 

---

18 
Proton yadrolari tomonidan kulon itarilishining yo‘qligi elektr jihatidan neytral 
neytronlarga atom yadrosiga to‘siqsiz (bemalol) kirib borishiga imkon beradi (1.4, a-
rasm) [14]. Neytronning vaqtincha egallab olinishi 
U
235
92
yadrosining kulon itarishishi 
va yadroviy tortishuv kuchlarining nozik balansi bilan bog‘liq mo‘rt (zaif)
turg‘unligini buzadi (1.4, b rasm). Qo‘zg‘atilgan 
*
236
92
U
yadrosi nuklonlarining hosil 
bo‘luvchi fazoviy tebranishlari turg‘un bo‘lmaydi. Yadro markazidagi ortiqcha 
neytronlar chekkada protonlarning ortiqcha miqdori borligini ko‘rsatadi (1.4, v-rasm). 
Ularning o‘zaro itarishuvi 
*
236
92
U
izotopining sun’iy radioaktivligiga, ya’ni uni 
bo‘linish parcha (qism)lari deb ataladigan, kamroq massali yadrolarga bo‘linishiga 
olib keladi (1.4, g-rasm). 
Bo‘linish natijasida hosil bo‘lgan parchalarning massalari bir biridan taxminan 
1,5 martagacha farqlanadi. Ko‘pchilik yirik parchalarning massa ko‘rsatkichi 
135...145, maydaroqlariniki esa 90...100 bo‘ladi. Uran 
U
235
92
yadrosining 
parchalanish reaksiyasi natijasida ikkita yoki uchta neytron hosil bo‘ladi. Bunday 
reaksiyalarga tipik misol sifatida quyidagi yadroviy reaksiyalarni keltirish mumkin: