I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

Q
ədim  tü rn   ədəbiyyatı  tarixinin  son  böÜK  hadisəsi  Nizami 
Gəncəvinin 
(1 1 4 1 -1 2 0 9 ) 
yaradıcılığıdır.  “Xəmsə”  müəllifi 
Kİmi  müsəlman  şərqində  m əşhur  olan  Nizami  farsdilli  olduğu  qədər 
də  türKdür  (və  sözün  dərin  mənasmda,  türKdillidir).
N.Gəncəviyə  qədərKİ  türK  ədəbiyyatı  bütün  tarixi  təKamül 
məntiqi  ilə  məhz  “Xəmsə”yə  gətirib  çıxarır:  qədim  türK  eposu, 
Y .B alasaqunlunun  “Q utatqu  biliy”i,  Ə.YüqnəKİnin  “A tibətül- 
həqaiq”i, 
Ə.Yəsəvinin 
“Divani-hİKmət”i... 
və 
N izam inin 
“Xəmsə”si!...  İdeal  dövlət  idarəçiliyi  ax tarışları...  Və  İsKəndər!...
N izam i  ideyalarm m ,  başqa  sözlə,  m etafizİK asınm   da 
k ö k ü  
Əl- 
Fərabi  ət-TürKİdən  gəlir  və  dahi  türK  şairin in   yaratdığı,  deməK  olar 
kİ,  b ü tü n   poetİK  obrazlarm   fəlsəfi  sxem i  dahi  türK  filosofunda 
m övcuddur:  hÖKmdarın  K am illiyi,  ideal  id arə  sistem i,  etİK
intelleK tualizm ,  qnoseoloji  optim izm   və  s.
Əgər  nəzərə  alsaq  Kİ,  Nizaminin  dönə-dönə  m üraciət  etdiyi 
antİK  fəlsəfənin Şərqdə  ən mÜKəmməl  şərhçisi  Əl-Fərabi  ət-TürKİdir, 
onda  aydm  olur 
kİ, 
dahi  tünc  filosofunun  dahi  türK  şairinə 
müəllimliyi geniş miqyaslıdır.  Əl-Fərabi deyirdi Kİ,  insan oğlu  “ilahi 
intelleKt”  in fəaliyyət  sferasm a nüfuz  etməK  imKanma malİKdir -  bu 
inqilabi  mövqeyi  Nizami  də  müdafiə  etm işdir.
“X əm sə”nin  əsas  qəhrəm anı  ideal  (təd ricə n   ideallaşan!) 
hÖKm darıdır.  “S irlər  x ə zin əsi”ndən  “İsK əndərnam ə”yə  qədər 
Nizam ini  getdİKCə  daha  dərindən  və  şübhəsiz,  daha  geniş  problem lər 
KonteKstində  düşündürən bu  ideya  qədim  türK  eposunun  marKƏzində 
dayanır.  Xosrov,  Bəhram  və  xüsusilə  İsKəndər  obrazları  qədim  türK 
eposunda  mürəKKəb  ta rix i  təKamülün  faKtı  Kİmi  müəyyənləşmiş 
“epİK  qəhrəm an”ın  v a rsid ir...  Həm  qədim  türK   eposunun,  həm  də 
“Xəmsə”nin  “epİK  qəhrəm an”ı  dünyada  universal  nizam   yaratm aq 
cəhdinin  ifadəsidir.

---

QƏZƏLLƏR
*  *  *
Allah,  allah,  bax  bu  cür  dilbər  mənim  olsun  gərən. 
Zülmətə  atəş  saçan  gövhər  mənim  olsun  gərəK!
Aləmi  odlandırır  şəKər  ləbinlə  ud  xalın,
Udla  bir  şəKKər  səpən  məcmər  mənim  olsun  gərəK.
Duzda  dad,  ləzzət  olar,  amma  şirinlİK,  heyf,  yox! 
Həm  şirin,  həm  duzlu  bir  şəKKər  mənim  olsun  gərəK.
Hazıram  nuş  etməyə  cüt  aləmi  bir  badədə,
Saqim  ol  Kİ,  sən  verən  sağər  mənim  olsun  gərəK.
Mİ
şk
  zülfün  ətrini  saçmaqdadır  dünyalara,
Ah,  bu 
cür 
xoş 
rayihə,  ənbər  mənim  olsun  gərəK!
Zülfünə  quldur  Nizami,  nə  deyir  zülfün  ucu:
"Bax  bu  çür 
sadiq  nÖKər,  caKər  mənim  olsun  gərəK!"
*  *  *
Dün  gecə  bəxtim  oyandı,  mənə  pay  gəlmiş  idi, 
Nur  cəmalından  açıb  pərdəni,  Ay  gəlmiş  idi.
Şeh  axır  güldən...  atıb  örtüyünü  nazlı  qəmər, 
Bəd  nəzərdənmi  qaçıb  salmış  haray,  gəlmiş  idi.
Gözlərimdən  su  içən  inçimə  baxdım,  baxdım. 
Onun  uğrunda  gözüm  yaşı,  ya  çay  gəlmiş  idi.
İKİmiz  bir  can  olub,  ah,  necə  xoşbəxt  uyuduq, 
Oyanıb:-Tez!-dedi-Qalx!-sanKİ  bir  hay  gəlmiş  idi.
-   Gedirəm,  bəİKƏ  umarsan  bir  u m u ,-  bircə  öpüş! 
Qəlbimə  həsrət  odu,  ah  ilə  vay  gəlmiş  idi.
Tez  qaçıb  mən  ürəyi  yanmışa  b ir  od  vurdu, 
DirilİK  çeşməsi  getdi,  bir  humay  gəlmiş  idi.
Şirvanı  şah  bilərəK  başına  and  içdi  KÖnül,
Gör,  Nizami,  yuxuna  hanKİ  susay  gəlmiş  idi

---

*  *  *
Mənim  dərdim  böyÜK  dastan..  oxu,  dərmanım  ol,  ey  dost! 
Canım  yarə,  günüm   qarə,  sÖKÜlmüş  danım   ol,  ey  dost!
Önündə  mən  Kəmərbəstə,  nə  əm r  etsən,  gözüm  üstə. 
N igarım san,  canım  istə,  qulam,  sultanım   ol,  ey  dost.
SəbuhKm  ol,  salıb  yadə..  qanım dan  dolur  al  badə,
Desəm  "Nəğmə  oxu  bir  də"!  Ahım,  əfqanım  ol,  ey  dost!
Gələr  bayram,  vüsal  qıysan...  de  harda  qaldı  bəs  qurban?
Bir  az  rəhm  eylə,  ver  fərman,  de 
Kİ, 
"Qurbanım  ol  ,  ey  dost!
Məgər  hicran  çəKən  y arı  sevindirm əzm i  dildarı?
Yolumdan  yığ  tİK anları...  gülüm ,  reyhanım   ol,  ey  dost!
Nizami  bir 
ürəK...  KÖvrəK... 
arar 
yarı 
tamaşa 
təK
Barı  bir  dəm  gəlib  baş 
ç ə k , 
mehim,  mehmanım  ol,  ey  dost!
*  *  *
Ürəyimə  yara  vurdun  öz  əlinlə,  gülə-gülə.
Gözlərimdən  qanlı  yaşlar  axıb  gedər  gilə-gilə.
Ürəyimin  içindəsən,  şəKİin  neçin  bayırda  bəs? 
Tamarzmam,  içərimdə  olduğunu  bilə-bilə.
Bu 
dünyadan  m ənim   payım  yalnız  sənə  v urğun  ürəK, 
İkİ  ürəK  birləşibsə,  qıyma,  dönmə  bir  qatilə.
Biz  Kİ,  eşqin  m izanm da  tən,  dürüstÜK...
rəva  görmə
Mənim  eşqim  çoxaldıqca,  səninKİ  az,  yüngül  gələ?
Bir  vaxt  məni  əzizlərdin...  De,  bəs  nədir  bu  düşmənlİK? 
HəmənKİ  dost  deyiləmmi?  Ey  nur,  ey  ilahi  şö’lə!
B ütün  KÖnlü  qırıqları  məlhəminlə  sağaldan  sən. 
Nizamiyə  çatıb  növbən...  qəsd  eləmə,  insaf  elə.

---

“İSKƏNDƏRNAMƏ”dən
ALLAHA  XİTAB
H arda  Kİ,  ağıl  bir  xəzinə  tapar,
Allahın  adını  eyləyər  açar.
Allah  ağıllıya  nəvazişKardır,
Ağılsızlara  da  əlacı  vardır.
O,  sözün  sirrin i  əyan  eyləyər,
O  verər  zəlilə,  acizə  hünər.
Zahirdən,  batindən  aşİKar,  nihan,
Əqlə  yol  göstərən  odur  hər  zaman.
O, 
bu  im arətin   səqfini  tİKmiş,
O,  bu  Karxananın  nəqşini  çəKmiş.
Qəlbə  də  xoş  gəlir  ondaKi  qüdrət,
Əqlə  də  vacibdir  ona  itaət.
Bütün  varlıqların  fövqündə  durur,
Varlığı  hər  şeyi  yaradıb  qurur.
HİKməti  gizlindir, 
hÖKmü 
aşİKar,
Onun  tərifinə  dil  aciz  qalar.
Əsli 
paK, 
zatı 
paK, 
təKdir  vücudu,
Nə  oddur,  nə  torpaq,  nə  yel,  nə  də  su. 
Varlıqlar  hamısı  onun  möhtacı,
Onunsa  heç 
kəsə 
yox  ehtiyacı.
Yeddi  qat  içində  nə  var  binadan,
Min  alqış  ona  Kİ,  odur  yaradan.
Ona  qovuşmağa  yol  yoxdur  fəqət,
Əqlə, 
düşüncəyə  sığm az 
bu 
hİKmət.
DesəK  Kİ,  göydədir  o  Pərvərdigar,
Ona  təzim  edən  yer  tənha  qalar.
Yox,  əgər  yerdədir,  söyləsəK,  Allah, 
Şənini  alçaltmaq  olmazmı  günah?! 
Məbudun  zatm dan  danışan  zaman 
A xtarm a  nə  göydə,  nə  yerdə  məKan.
Əgər  qüdrətindən  deyib  danışsaq, 
HÖKmünə  tabedir  bu  göy,  bu  torpaq.
H ər  bir  Kərəminə,  qəzəbinə  sən 
NaşÜKÜr  olmayıb,  baş  əyməlisən.
Birinin  Könlündə  yandırar  çıraq,
Birinin  Könlünə  çəKər  dərdlə  dağ. 
Birinə  saraylar  verər  fələKdən,
Birini  quyuya  salar 
yÜKsəKdən,
B irdir  hüzurunda  onun  çox,  ya  az, 
Böyüyü,  Kİçiyi  əsla  ayırmaz.
Onun  qarşısm da  çöp  Kİmidir  dağ, 
HÖKmünə  bağlıdır  ölməK,  yaşamaq, 
Heç  bir 
kəs 
torpağa  dil  verə  bilməz, 
Nəqş  vura  bilməz  suya  da  heç 
kəs. 
Təkcə 
o
  yaradar  torpaqdan  insan,
T
ək
  odur  suya  da  naxışlar  vuran. 
yoluna  n u r  saçan  odur,
Bağlı  qapıları 
İ İ k  
açan  odur.
SaKİn,  mütəhərrİK,  -   nə  v ar  dünyada, 
Varlığı  bağlıdır  o  böyÜK  ada. 
HÖKmüylə  yaranm ış  bütün  Kainat, 
B ütün  canlılara  o  verir  həyat.
Ondan  ad  almışdır  bu  varlıq  tamam,
O,  tam dır,  qalanlar  nə  v ar  -   natamam.
MlNACAT
Bəndəyə  əl  tutan  sənsən,  ilahi,
Yoxdur  səndən  başqa  onun  pənahı. 
Olmuş-olacağı  sənsən  yaradan,
Sənin  Kərəminə  m öhtacdır  insan.
Lütf  elə,  əlini  mənə  də  uzat,
Mənə  öz  qovğamdan  özün  ver  nicat. 
Sənsən,  Pərvərdigar,  hər  bir  muradım, 
Səndən  hasil  olar  hər  bir  muradım. 
Mərhəmət  görərsə  səndən  bir  insan,
Nə  göydən  qorxar  o,  nə  də  ulduzdan. 
Sən  varKən  ehtiyac  yoxdur  göylərə, 
Asiman  var  İKən  Kİm  baxar  yerə. 
VarKən  bu  dünyada  hər  cürə  büsat, 
Behiştdə  nə  üçün  axtarm aq  həyat? 
Inanma  Kİ,  cənnət  burdan  şən  olsun, 
Deyirsən  yaxşıdır,  sən  deyən  olsun.
Bizə  də  behiştdə  bir  yer  ayır  sən,

---