I e. n. Quliyev Tacəddin Fəzrəddin oğlu

lükdə götürdükdə firma müqavilə üzrə kəsirləri başqa aylar hesabına 

aradan qaldırır və müqavilə öhdəliyini yerinə yetirir. 

100% (135000/135000x100). 

Burada əsas məqsədlərdən biri də ayrı-ayrı aylar üzrə müqavilə 

öhdəliklərinin  yerinə  yetirilməməsi  səbəblərini  öyrəmnəkdən 

ibarətdir. Bu aşağıdakı səbəblərdən baş verə bilər: resursların azlığı 

ucbatından,  nəqliyyat  vasitəsilə  vaxtında  təmin  edilməmək 

səbəbindən,  hesablaşma  sənədlərinin  vaxtında  rəsmiləşdirilməməsi 

və s. 

36 

---

Fəsil 7. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində 

dövriyyə vəsaitindən istifadənin təhlili 

1. Dövriyyə vəsaitinin səmərəli istifadəsi problemi və 

onun firma üçün iqtisadi mahiyyəti 

Firmada məhsul istehsalının ritmikliyinə və aramsız fəaliyyətinə 

təsir  edən  amillərdən  biri  də  onun  istənilən  səviyyədə  dövriyyə 

vəsaitlərinə malik olması və onlardan qənaətlə istifadə edilməsidir. 

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq müxtəlif mülkiyyət 

fomıalı  fınnalar  yaramnışdır  ki,  onlar  da,  həyat  göstərdiyi  kimi,  öz 

iqtisadi - təsərrüfat fəaliyyətlərində müstəqildirlər. Belə ki, firmalar 

və  ya  sahibkarlar  dövriyyə  vəsaitinə  olan  tələbi  müstəqil  şəkildə 

bazarın  tələbinə  müvafiq  qaydada  müəyyənləşdirirlər.  İqtisadi 

mahiyyətinə  görə  dövriyyə  vəsaitləri  iki  yerə  bölünürlər:  normal- 

laşdırılan  və  noiTnallaşdırılmayan.  Əmələgəlmə  mənbələrinə  görə 

dövriyyə vəsaitləri xüsusi və eəlb edilmiş vəsaitlərə bölünürlər. 

Dövriyyə  vəsaitinin  səmərəli  istifadəsi  onun  dövretmə  sürətinə 

müsbət təsir göstərir. Yəni az vəsait sərf etməklə çox məhsul istehsal 

etmək  imkanı  yaranır.  Dövretmə  surəti  artdıqca  dövriyyə  vəsaiti 

dövriyyədən  azad  edilir  və  onun  ehtiyac  hiss  olunan  istiqamətlərə 

yönəldilməsinə  imkan  yaranır.  Dövriyyə  vəsaitinin  səmərəli 

istifadəsini  təmin  etmək  üçün  məsələləri  kompleks  qaydada  həll 

etmək  lazımdır,  çünki  hər  bir  firma  bazar  münasibətləri  şəraitində 

rəqabətin  sərt  şərtləri  ilə  üzləşmiş  olur.  Bununla  əlaqədar  olaraq 

dövriyyə vəsaitinin istifadəsi hər bir amil üzrə öyrənilməli və inkişaf 

etdirilməlidir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  müəssisə  və  fımıalann  işgüzarlıq 

aktivliyini  xarakterizə  edən  göstəricilərdən  biri  də  dövriyyə 

vəsaitlərindən  istifadə  göstəricisidir.  Bu  baxımdan  firmanın 

işgüzarlığının 

aktivliyini 

xarakterizə 

edən 

göstəricilərin 

qiymətləndirilməsi ilə tanış olaq. 

1.

 

Bütövlükdə dövriyyə aktivlərinin dövretməsi əmsalı: 

Məhsullar 

DƏ= 

dövriyyə aktivlərinin 

orta dəyəri 

37

 

---

2. Debitor borclarının dövriyyəsi. 

məhsullar 

DBD= 

debitor borclarının orta səviyyəsi 

3. Bank aktivlərinin dövranı 

məhsullar 

B A D - ^  

sərbəst pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızların orta məbləği 

4. Xüsusi kapitalın dövranı əmsalı 

məhsullar 

X K D   xüsusi kapitalın orta illik məbləği (dəyəri) 

3.

 

Dövriyyə vəsaitinin təhlili 

Dövr  sürətinə  təsir  göstərən  amilləri  konkret  olaraq  müəyyən 

etmək üçün dövretmə göstəricisini istehsal və kommersiya prosesei 

üzrə təhlil etmək lazımdır. Həmçinin təhlili dərindən və daha konla'et 

aparmaq  üçün  canlı  müşahidələrdən  və  operativ  uçotdan  istifadə 

edilməlidir. Sözün geniş mənasında böyük bir proses xırda hissələrə 

bölünməli  və  bu  hissələr  üzrə  dövr  surətinə  təsir  göstərən  amilləri 

nəzərdən  keçinnək  lazımdır.  Hissələri  aşağıdakı  qaydada 

mərhələləşdirmək  olar.  Firma  sahibləri  və  sahibkarlar  öz  təsərrüfat 

maliyyə fəaliyyətlərində bu mərhələləri nəzərdən qaçırmamalıdırlar. 

1.

 

Xammal və materialların alınması və yaxud əldə edilməsi (al- 

qı prosesi). Alqı prosesinə sərf edilən vaxt (gün, ay və s.). 

2.

 

Xammal  və  materialın  istehsal  prosesində  emalı  mərhələsi. 

Burada  hər  vaxt  vahidinə  emal  edilən  materialın  dəyəri  müəyyən 

edilməlidir. 

3.

 

Əmtəəlik məhsulun satışı prosesei (mərhələsi). Qeyd edək ki, 

əmtəəlik məhsulun satışına vaxt sərfıyyatı sahibkarlıq fəaliyyəti üçün 

ən  məsuliyyətli  amildir.  Yəni  əmtəəlik  məhsullar  tez  bir  vaxtda 

reallaşırsa, onda dövriyyə vəsaitlərinin həm likvidlik əmsalı yüksəlir 

və həmçinin dövriyyəsinin sayı artır. 

38 

---

Fikrimizcə, dövriyyo vəsaitinin dövr sürətini artırmaq üçün vacib 

olan  üçüncü  amil  (mərhələ),  yəni  satışla  əlaqədar  olan  vaxt  amili 

təhlil  prosesində  birinci  sıraya  çəkilməlidir,  çünki,  bu  bazar 

münasibətlərinin  tələblərinə  tam  cavab  verir  və  kommersiya 

hesabının  prinsiplərinə  uyğun  gəlir.  Bu  isə  öz  növbəsində  iqtisadi 

təhlilin bazar və yaxud kommersiya prosesinə yaxınlaşmasına işarə 

deməkdir. 

Dövriyyə  vəsaitinin  dövretmə  sürəti  sintetik  göstəriei  kimi  bir 

sıra digər amilləri də özündə birləşdirir. Belə ki, o məhsul hasilatının 

çoxalmasından,  istehsal  ehtiyatlarından,  onlardan  səmərəli  istifadə 

edilməsindən,  mütərəqqi  texnologiyadan,  yeni  texnikanın  tətbiq 

edilməsindən,  təşkilati  məsələlərdən  asılıdır.  Dövriyyə  vəsaitinin 

dövr  sürətini  müəyyən  etmək  üçün  aşağıdakı  göstəricilər  sisteminə 

fikir verək. 

1.  Dövriyyə  vəsaitinin  günlər  ifadəsində  dövr  etməsi,  yaxud 

dövretmənin uzunluğu 

D .  

D Q D G  

SV 

burada, DQ - dövriyyə vəsaitinin orta illik qalığı 

DG - hesabat dövrü üzrə günlərin sayı 

SV  -  məhsul  satışından  əldə  edilən 

vəsaitin məbləği. 

2.

 

Dövriyyə vəsaitinin dövr etmə sayı 

D O  

3.

 

Dövriyyə vəsaitinin təhkim edilməsi 

D O  

D T   =  

SV 

Bu fonnula vasitəsi ilə satışdan əldə edilən vəsaitin hər manatına 

düşən dövriyə vəsaitinin miqdarı tapılır. 

İndi isə həmin göstəricilər və yaxud əmsallar vasitəsi ilə dövriyyə 

vəsaitinin dövretməsinin təhlilinə nəzər salaq. 

39 

---