I e. n. Quliyev Tacəddin Fəzrəddin oğlu

Cədvəl 9. 

Göstəricilər

 

Ölçü

 

vahidləri

 

Keçən il

 

Hesabat ili

 

1. Məhsulun satışından əldə edilən vəsait (SV) 

min man. 

183082 

215375 

2. Dövriyyə vəsaitinin orta illik qalığı; DQ 

min man. 

166307 

199684 

3. Hesabat dövründəki günlərin sayı: DQ 

Gün 

360 

360 

4. Dövr sürəti əmsalı DO=2(DQ)x3(DQ)/l(SV) 

 

32 

33 

Cədvəl məlumatlarından görünür ki, dövr surəti bir gün 

artmışdır, yəni (33-32). 

Təsir edən amilləri müəyyən etmək üçün hesablamalardan 

istifadə edək. 

166307-360 

215375 

= 27,8 gün 

İndi isə təsir göstərən amilləri müəyyən edək. 

Dövriyyə vəsaitinin orta illik qalığının dəyişməsinin təsiri 

27,8-33,0—5,2 gün (mənfi) 

Satışdan əldə edilən vəsaitin dəyişməsinin təsiri: 

32,0-27,8=+4,2 gün (müsbət) 

İki amilin birgə təsiri: 

-5,2+4,2=-l 

40 

---

Fəsil 8. Rentabellik səviyyəsinin təhlili 

1. Rentabellik göstəricisinin mahiyyəti və əhəmiyyəti 

Bazar  münasibətləri  şəraitində  müəssisə  və  fınnamn  həyatı 

fəaliyyəti, 

0

  cümlədən  maliyyə  resurslarım  toplamaq  qabiliyyəti, 

investorların  marağına  cavab  vennək  və  başqa  sahibkarlara  rəqabət 

etmək problemi onun rentabellik göstəricisindən (səviyyəsindən) çox 

asılıdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, fınnamn  rentabelli  işi onun əldə etdiyi 

mənfəətlə  müəyyənləşir.  Deməli,  rentabellik  göstərieiləri  firmanın 

müəyyən səviyyədə (mənada) gəlirliyini və ya mənfəətliyini göstərir 

və  faiz  ifadəsində  mənfəətin  kapitala  olan  nisbəti  kimi  müəyyən 

edilir.  Lakin  bazar  münasibətləri  çox  mürəkkəb  xarakterə  malik 

olduğundan daha geniş miqyasda göstəricilər sisteminə əl atmaq çox 

əlverişli olardı və yalnız belə bir vəziyyətdə sahibkarlıq fəaliyyətinin 

nə dərəcədə keyfiyyətli və xeyirli olmasını müəyyən etmək olar. 

Bu  baxımdan  yaxşı  olardı  ki,  rentabellik,  yəni  xeyrlilik 

səviyyəsini  xarakterizə  edən  göstəricilər  sisteminin  mahiyyəti  ilə 

tanış olacj. 

Ümumi  rentabellik  səviyyəsi  - bu göstərici balans mənfəətinin 

əsas  istehsal  fondlarına  və  dövriyyə  vəsaitinə  olan  nisbəti  kimi 

müəyyən edilir. 

Məhsulların rentabelliyi - satılmış məhsulların rentabelliyi satış 

nəticəsində əldə edilən mənfəətin satışdan yaranan ümumi gəlirə olan 

nisbəti kimi ölçülür. 

Hesablaşma  rentabelliyi  -  bu  rentabellik  göstəricisini 

mənfəətdən büdcəyə ödəmələri çıxdıqdan sonra qalan məbləğin əsas 

istehsal fondu və dövriyyə vəsaitinə olan nisbəti kimi müəyyən etmək 

olar. 

Əmtəəlik məhsul üzrə rentabellik - əmtəəlik məhsulun satışdan 

olan mənfəətin, həmin məhsulun maya dəyərinə olan nisbəti, əmtəəlik 

məhsulun  rentabellik  səviyyəsini  əks  etdirir.  Ayrı-ayrı  məhsulların 

rentabellik  səviyyəsi  bazar  qiymətlərinin  və  həmin  məhsulun 

xərclərinin səviyyəsindən asılıdır ki, bunu da aşağıdakı düstur vasitəsi 

ilə xarakterizə etmək olar: 

41 

---

R,„=(BQ-x): BQ-100% 

Xalq  təsərrüatı  üzrə  rentabellik  -  bu  göstəricis  ümumi  pul 

yığımının mənfəət və dövriyyədən gələn vəsaitin istehsal fondlarının 

dəyərinə olan nisbəti ilə hesablanır. 

Əmək  rentabelliyi  -  bu  aşağıdakı  düstur  vasitəsi  ilə 

müəyyənləşdirilir: 

K. = 

-100% 

Əx 

Burada M - mənfəət 

Əx - əmək haqqı üzrə bütöv xərclər. 

Müəssisə və fımralarda (səhmdar cəmiyyətlərində) qoyuluşların 

rentabelliyi  (kapial  və  maliyyə  qoyuluşları  nəzərdə  tutulur)  -  bu 

göstəricini  tapmaq  üçün  balans  mənfəətini  balansın  ümumi  (Netto) 

göstəricisinə bölmək lazımdır. 

2.

 

Ümumi rentabellik və ona təsir edən amillər 

İndi  isə  praktiki  olaraq  rentabelliyin  səviyyəsinə  təsir  edən 

amillərin və onların təsir dərəcəsinin hesablanması texnikası ilə tanış 

olaq.  Belə  ki,  rentabellik  səviyyəsi  o  zaman  dəyişir  ki,  onu  əmələ 

gətirən  göstəricilərdə dəyişiklik  baş versin. Rentabellik  səviyyəsinə 

təsir edən amillərin təhlili dinamik qaydada öyrənilir. Yəni hesabat ili 

keçən il ilə müqayisəli öyrənilir və artma - azalma tempi aşkar edilir. 

Fikıdmizi aydınlaşdırmaq üçün müxtəlif göstəricilər sistemindən 

ibarət olan cədvələ baxaq: 

Cədvəl 10. 

No

 

Göstəricilər

 

Keçən ildə

 

Hesabat ilində

 

1

 

Balans mənfəəti

 

335,7

 

706,6

 

2

 

Satışdan ümumi 

gəlir

 

1580,7

 

3232,6

 

3

 

Əsas vəsaitlərin 

orta illik dəyəri

 

810

 

1751,5

 

42 

---

4

 

Material dövriyyə 

vəsaitlərinin 

orta illik dəyəri

 

340

 

626,5

 

5

 

İstehsal 

fondlarının orta 

illik dəyəri (3+4)

 

1150

 

2378

 

6

 

Məhsulun fond 

tutumu əmsalı 

(3:2)

 

51,24

 

54,18

 

7

 

Material tutumu 

əmsalı (4:2)

 

71,51

 

19,38

 

8

 

1 manatlıq 

satılmış məhsula 

düşən mənfəət 

(1:2)

 

21,24

 

21,86

 

9

 

Firmanın ümumi 

rentabellik 

səviyyəsi (1:5) 

100%

 

29,19

 

29,71

 

Beləliklə,  təhlil  zamanı  göıünür  ki,  ümumi  rentabelli  səvij/yəsi 

hesabat ilində 29,71%, keçən ildə isə 29,19% təşkil etmişdir ki, bu da 

rentabellik səviyyəsinin 0,52% (29,71-29,19) artmasını göstərir. İndi 

isə  ümumi  kənarlaşmaya  təsir  edən  amillərin  təsir  dərəcələrini 

ayn-aynhqda  öyrənək.  Bunun  üçün  iqtisadi  təhlilin  zəncirvari 

yerdəyişmə metodundan istifadə edək. 

1-

 

ci  amil  -  1  manatlıq  satılmış  məhsula  düşən  mənfəətin 

artmasının təsiri. Cədvəl məlumatlarından məlum olur ki, mənfəətin 

artması  ilə  əlaqədar  olaraq  rentabellik  səviyyəsi  0,86%  artmışdır, 

yəni (30,05-29,19); 

3 0,05=21,86 ;(51,24+21,51 )x 100% 

2-

 

ci  amil  -  fond  tütumunun  artmasının,  yəni  fond  veriminin 

azalmasının  rentabellik  səviyyəsinə  mənfi  təsir.  Bu  amilin  təsiri 

nəticəsində  rentabellik  səviyyəsi  (-1,17)  qədər  azalmışdır,  yəni 

(28,88- 30,05); 28,88=21,86:(54,18+21,51 )xl 00% 

3-

 

cü  amil  -  material  tutumunun  əmsalının  azalmasının 

rentabellik səviyyəsinə müsbət təsiri. Material tutumu əmsalın keçən 

ilə  nisbətən  aşağı  düşməsi  nəticəsində  rentabellik  səviyyəsi  0,83% 

artmışdır, yəni (29,71-28,88). 

43 

---