I fəSİL. TÜTÜn haqqinda üMÜMİ MƏlumat
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
12
Philip Morris amonyak qatqılı siqaret istehsalına 1965-ci ildə başladı. 1965,1974-cü illərdə amonyak istifadəsini gedərək artırdı. Bu dövrdə Philip Morris satışlarında yüksək artımlar ortaya çıxdı. Amonyak qatqılı Amerikan tütününün məhsul xüsusiyyətləri: daha yumşaq, daha yüksək tüstü pHli, daha yüksək miqdarda sərbəst nikotin təmin etməsidir. Tütünün geniş yayılmasının əsas səbəbi bu bitkinin orqanizmdə aslılıq yaratmaq xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Nikotindən asılılıq sindromu - davranış, dərketmə və fizioloji simptomlar kompleksi olub, nikotinin təkrar qəbulundan sonra yaranır və adətən, təkrar olaraq qəbul etmə istəyini (tələbini) yaradır. Nikotinin qəbuluna nəzarətin çətinləşməsi həmin maddənin zərərli təsirinə malik olmasına baxmayaraq nikotinin davamlı qəbul edilməsinə, nikotinin dozasının yol verilən həddinin artmasına və bəzən abstinensiya vəziyyətinin yaranmasına gətirib çıxarır(XBT-10,221-ci səhifə). Nikotin qəbul etdikdən sonra, eyforiya, oyanıqlıq, hafizə və diqqətin artması və sıxıntıdan qurtulma kimi təsirləri olur. Nikotinin təsirlərinə qarşı tolerantlıq inkişaf edir və ilk siqaret istifadə edərkən yaranan təsir yaranmır. N-xolinoreseptorlar orqanizmin müxtəlif üzv toxuma və sistemlərində lokalizasiya olunaraq son dərəcə mühüm həyatı əhəmiyyətli fizioloji funksiyaların tənzim və icrasında əvəzsiz rol oynayırlar. Müxtəlif lokalizasiyalı N-xolinoreseptorların kimyəvi maddələrə qarşı həsssalığı müxtəlif olsa da,N-xolinomimetiklər bu törəmələrə bir qayda olaraq stimuləedici, oyandırıcı təsir göstərir. Bu sıranın tipik və etalon nümayəndəsi nikotindir. O, tütün yarpağından alınan alkoloiddir. Tütün yarpağının tərkibində oxşar kimyəvi quruluşa malik və bu səbəbdən də bir birinə bənzər adları olan 12 alkoloid vardır. Bunlardan ən əsasları nikotin, nornikotin, nikotein və nikotimindir. Bu alkoloidlərdən tibbi və sosial yönümdə ən mühüm əhəmiyyət kəsb edəni eləcə də tütün yarpaqlarında miqdarca ən çox olanı nikotindir. Preparatın farmakoterapevtik əhəmiyyəti yoxdur, başqa sözlə ondan dərman maddəsi kimi istifadə olunmur. Əhali arasında tütün (siqaret) istifadənin geniş yayılması ilə əlaqədər olaraq, preparatın toksioloji aspekti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən edilmişdir ki, qurudulmuş tütün yarpaqlarında nikotinin miqdarı 0,3%-dən 8%-ə qədər olub, ümumi alkoloidlərin 22 Bilir N. Ve arkadaşları; Avrupa Tütün Kontrol Raporu 2007 , 11-15s.WHO Türkiye Ofisi, December:2007 (www.dusunenadamdergisi.org/)
13
95%-ni təşkil edir. Adi siqaretdə
nikotinin miqdarı istifadə olunan tütünün növündən asılı olaraq 15-20 mq-a qədər ola bilər. Siqaret çəkmə zamanı nikotin yanaraq parçalandığına (piroliz prosesinə uğradığına) və siqaretdən çıxan dumanın yalnız bir qismi inhalyasiya məruz qaldığına görə, orqanizmə daxil olan nikotinin miqdarı 0,37-1,56 mq-a bərabər olur. İstifadə dozasında asılı olaraq nikotinin N–xolinoreseptorlara təsiri iki fazalıdır. O, bu törəmələrə kiçik dozalarda stimuləedici, böyük dozalarda isə iflic edici təsir göstərir. 23
Uzunmüddətli qəbul zamanı psixi aslılıq halı eyni zamanda fiziki aslılıq halı da törədə bilir. İnsanlarda nikotinə bağlılıq halının meydana çıxmasında əsas səbəb, onun psixoaktiv təsiri və pozitiv reaksiyalar törətmək xüsusiyyəti rol oynayır. Bu cür, mərkəzi effektlərin meydana çıxmasını nikotinin orta beyində ventral seqmental sahəni stimulə etməsi ilə əlaqələndirirlər. Bu stukturun stimulyasiya mezolimbik dofaminergik neyronları aktivləşdirdiyi üçün nucleus accumbens və digər limbik strukturlarda dofaminergik sinir liflərini ucundan endogen mediator-dofaminin ifrazını artırır. Limbik strukturlarda dofaminin artması aslılığa səbəb olan müvafiq effektlər törədir. Nikotinə qarşı aslılığın əmələ gəlməsində onun xroniki qəbulu zamanı beyində nikotinə həsas reseptorlarda törənən paradaksal dəyişiklik də əhəmiyyəti rol oynayır. Müəyyən edilmişdir ki, nikotinin ona həsas olan reseptorların sayının artması yeni reseptorların sintezilə bağlı deyildir. Nikotinin metabolizmi orqanizmdə əsasəsən qaraciyər, ağciyərlər və böyrəklərdə gedir. O, bu orqanlarda inaktivləşərək sidik vaistəsilə 10-15 saat müddətində orqanizmdən tamamilə (onun yarım xaricolma müddəti 2 saatdır) xaric olur( nikotindən əmələ gələn ikincili məhsullar orqanizmdən 2 gün müddətinə xaric olur). Zərərli təsirləri müəyyən edildikdən sonra siqaretlərdəki ortalama qətran miqdarı 30 mg-dən 11 mg-a salınmışdır. Avropa Birliyi ölkələrində siqaretin tərkibindəki qətran və nikotinin miqdarının göstərilməsi zəruriliyi vardır. Ağciyər xərçənginin inkişafında siqaret tüstüsündə olan qətran və tərkibindəki benzaprin epoksit maddəsinin əhəmiyyətli olduğu və bu maddənin ağciyər hüceyrələrində şiş təzyiqləyici genlərin DNT quruluşunu pozduğu müəyyən olunmuşdur.
23
14
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatlarına əsasən işləyən insanların hər il ən azı 200 000-i iş yerlərində məruz qaldıqları tütün tüstüsünün (ikincili) təsiri nəticəsində dünyasını dəyişir. Bundan əlavə ananın aktiv və ya passiv tütünçəkməsi nəticəsində tütün tüstüsünə məruz qalan dölün də vəziyyəti passiv məruz qalma kimi tanınır. 36 Aktiv tütünçəkmə - qurudulmuş və ya emal edilmiş közərən tütün yarpaqlarının tüstüsünün (əksər hallarda siqaret çəkmə vasitəsi ilə) nəfəs yolları ilə qəbul edilməsidir. Tütün tüstüsündə olan nikotin və qarmin kimi psixoaktiv maddələr mərkəzi sinir sistemini stimulyasiya edərək eyforiya hissi yaradır və müvəqqəti olaraq yorğunluğu, yuxululuğu, əzginliyi aradan qaldıraraq iş qabiliyyətinin və yaddaşın yüksəlməsi effektini göstərir. Nəticədə yaranmış nikotindən asılılıq tütünçəkmənin davam etməsinə gətirib çıxarır. Passiv tütün çəkmə böyüklərdə bir çox ürək-damar və nəfəs yolları xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur və bu da sonda ölümə gətirib çıxara bilir. Hesablamalara əsasən dünyada 700 milyon uşaq (dünyada bütün uşaqların demək olar ki, yarısı) havada olan ikincili tütün tüstüsü ilə nəfəs alır. Bu da uşaqlarda bir çox ciddi xəstəliklərin yaranmasına və artıq mövcud olan xəstəliklərin ağırlaşmasına gətirib çıxarır. Tütün çəkmənin güclü vərdiş və hətta asılılığın formalarından biri olmasına baxmayaraq milyonlarla insan bu təhlükədən qurtula bilir. Passiv tütünçəkməyə məruz qalmanın ölüm, xəstəlik və şikəstliklərə gətirib çıxarması elmi cəhətdən sübuta yetirilsədə, sağlamlıq riskləri cəmiyyətin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmir.
24 Azərbaycanda əhalinin passiv tütünçəkməyə məruz qalması mövzusunda yetərli məlumat yoxdur. Bu vaxta qədər Azərbaycanda ikincili tütün tüstüsünün təsirinin problemləri haqda milli reprezentativ tədqiqatlar aparılmayıb. 2004 və 2006-cı illərdə aparılmış ÜST-nin keçirdiyi Tütün üzrə Qlobal Epidemioloji tədqiqatların məlumatına görə yeniyetmələr (13-15 yaşlarında məktəblilər) (GYTS) və gənclər (ali tibb məktəblərinin 18-19 yaşlarında tələbələri) (GYTS) arasında uyğun olaraq 72% məktəblilər və 85 % tələbələr evdən kənar ikincili tütün tüstüsünün təsirinə məruz qalırlar, bununla yanaşı 71% məktəblilər və 70% tələbələr hesab
24
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|