I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 42 rı əkmiş, beləliklə müqəddəs meşələr meydana gətirərdilər. Orta və şimali Asiya türkləri üçün xarakterik bir sistem olan Göy tanri dini, bütün türklərin ana kültü vəziyyətindədir. Göy tanrı dini haqqında əsasən Orxon kitabələrindən məlumat əldə etmək mümkündür. Tonyukuk kitabəsində tez-tez adı keçən “tanqri” o dövrlərdə milli bir tanrı kimi qəbul edilirdi. Göytürklərin xaqanlıq qurması onun diləməsiylə olmuş, xaqan türklərə onun vasi- təsiylə verilmişdir. Yəni tanrı türk xalqının istiqlalı ilə maraqlanan bir ulu varlıqdır. Savaşlarda onun iradəsiylə qalibiyyətə çatılar. Tür- kün və ümumiyyətlə insanların həyatına tanrı vasitəsiz müdaxilə edər. Can verən tanrı onu iradəsinə görə də geri ala bilər. “Kültigin vədəsi gəlincə öldü, kişioğlu ölmək üçün yaradılmışdır”... (Kafesoğ- lu, 1980: 309). Türklərin tarix boyu qəbul etdikləri dinlər kasta siste- minə əsaslanmadığından, türk törəsinə hər şeydən daha çox bağlı olan bu qövmün din dəyişikliyi məsələsində dövlət başçısına heç bir güzəştə getmədiyi də, mənbələrdə qeyd olunmaqdadır. Beləliklə, Göy tanrı türk icmaları arasında tək yaradıcı olaraq görülməklə din sisteminin mərkəzində iştirak etməkdə idi. Türklər arasında özünə qurban təqdim edilən varlıqların başında dayanan və hamısından üstün Göy tanrı idi. Ayrıca olaraq, ay, ulduz və günəş də bu dövrdə xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Göy tanrı inancına görə sonsuz bir həyata sahib olan tanrı kainatın yaradıcısı və hakimidir. Axirət inancı olan bu dində yaxşıların “uçmaqa” (cənnətə), pislərin “tamuya” (cə- hənnəmə) gedəcəklərinə inanılırdı (Köseoglu, 2015: 35). Nəticə etibarilə türklərin ilk dinin Göy tanrı dini olduğunu söy- ləmək mümkündür. Bu dinin ümumi əsasları günümüzdəki səmavi dinlərə də bənzəməkdədir. Türklər boz qurda, mavi işığa, günəşə, aya, ağaca müqəddəs varlıq kimi yanaşmışlar, lakin bunları tanrı olaraq qəbul etməmişlər. Onlara qurbanlar vermələri də, yenə Göy tanrıyı məmnun etmək məqsədli olmuşdur. Kültigin abidəsi “Üstdə mavi göy, altda yağız (quru) yer yaradıldıqdan sonra, ikisi arasında insanoğlu yaradılmışdır” deyə başlayır. Buradan məlum olur ki, göy və yer yaradıcı olaraq deyil, yaradılmış olaraq qəbul olunmuşdur. Beləliklə qədim türklərin bütpərəst olmadığı aydın olur. Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 43 Şamanizm, türklər arasında doğmuş, inkişaf etmiş, daha çox türk mifologiyasına söykənən din sayılmaqdadır. Ənənəvi türk dinin əsas xüsusiyyətlərini şamanizm təşkil edər. Keçən əsrin ikinci yarı- sından etibarən, rus tədqiqatçılarının araşdırmalarında, Orta Asiya türklərinin, xüsusən altaylılarda və yakutlarda dinin əsasını təşkil etməsi qənaətinə gəlinmişdir. Xüsusilə V.Radloff, V.Seraşevskiy və V.Verbitski, A.Anohin və s. kimi rus tədqiqatçıların etdikləri təsbit- lər nəticəsində bu fikir hasil olmuşdur. "Şaman" sözü sanskritcə "buddist rahib, buddist dərviş" məna- sını verən "sramana" dan gəlməkdədir. Altay türklərinin bugünə kimi "şaman" mənasında istifadə etdiyi Kam sözü, şamanlarda dini məra- simləri idarə edən adama deyilir. Orta Asiyada “şaman” sözünün mənşəyi araşdırıldığında bu sözün Asiya xalqları arasında ‘cadugər’, ‘sehrbaz’ mənalarında istifadə olunduğu görülməkdədir (Kafesoğlu, 1980: 294). Şamanizm primitiv şəkliylə cinlərə, pərilərə, dağların, suların, ölülərin (insan, heyvan, bitki), bütün canlıların ruhlarına inamla ifadə olunur. Altay mifologiyasına görə də, insanları, heyvanları, bitkiləri, dağları, çayları, gölləri, ayı, günəşi və ulduzları yaradan Göy tanrısı Ülgəndir. Qırğız və Qazax ləhçələrində "Ülgən" böyük və ulu məna- larını ifadə edir. Ülgən yaxşılıq edən varlıqdır. Ona gedən yolda yed- di mane olur. Kam adlanan rahiblər böyük tanrı Ülgənə ayinlərdə dua edər və qurbanlar təqdim edərlər. Beləliklə, onları cəhənnəmdən qur- tarıb göyə, dincliyə qaldırdıqlarına inanarlar. Yuxarıda 17 qat var ki, işıq aləmini təşkil edər. Aşağıda 7 və ya 9 qat da qaranlıqlar dünyası- dır. İnsanlar bu iki aləm arasındakı yer üzündə otururlar. Qoruyucu bütün yaxşı ruhlar, qəhrəmanlar və tanrılar işıq dünyasında, zərərli ruhlar və pislik tanrıları qaranlıqlarda yaşayarlar. Göyün ən üst qa- tında bir qızıl taxt üzərində oturan tanrı Ülgənin 9 qızı və 9 oğlu var- dır. Lakin Radloffun da ifadə etdiyi kimi, bu adətləri türklərin əsl inancı saymaqda tələsilməməlidir. Çünki, izah edilənlər o qədər müxtəlifdir ki, bunlardan gerçək inanca yaxın olanını belə təsbit et- mək son dərəcə çətindir. İkincisi, dünyanın və insanın yarıdılışı ilə əlaqədar bu rəvayətlər, tamamilə şaman türklərin öz düşüncələrinin Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 44 məhsulu deyil, müxtəlif dinlərdən gələn təsirlərin bir-biriylə qarışıq şəkildə örtüşməsidir. Qeyd edilənlərdən, altaylıların ve yakutların şamanizmdəki əsl düşüncələrini, yəni şaman türklərin öz dini düşüncəsini tapmaq har- dasa imkansız görünməkdədir. Şamanizmin ən önəmli tədqiqatçıla- rından M.Eliade, orta və şimali Asiya xalqlarının dini həyatını şama- nizm ətrafında mərkəzləşmiş olduğunu qeyd edir. Bununla yanaşı, bütün dini fəaliyyətlərin şamanizmlə əlaqəli olmadığını da qeyd edir. Çünki, tək şaman rahiblər deyil,bir çox yerlərdə ailə başçıları da tan- rılara qurbanlar təqdim edir, şaman olmayan cadugərlər də şama- nizmdə xəstələrə şəfa verən əsas ünsürlərdən istifadə etmişlər. Kam isə, bütün dini fəaliyyətlərdə rol oynamaz, hər sehrbaz Kam olmadığı kimi,hər şəfa verən də, Kam deyildir. M.Eliade qısaca şamanlığa vəcd “extase” metodu deyə tərif verir. Bundan başqa, dinlər tarixində və dinlərin etnologiyasında gördüyümüz müxtəlif huşu halları, vəcd metodları da şamanizmə daxil edilmir. B.Ögəl isə, ‘milli din’ ifadəsi yerinə ‘dövlət dini’ ifadəsini qəbul edərək bir çox qəbilənin bir yerə yığışaraq böyük dini mərasimlər təşkil etməsinə əsaslanaraq türklərdə müştərək və böyük dövlət dininin mövcud olduğunu iddia etməkdədir. Alimə görə, şamanizmin, daha çox adamlar, ailələr, yaxud yalnız bir qəbilə içində hökmü keçən bir din sistemi olması bunu söyləməyə imkan verir. Din tarixin ən mürəkkəb, dinamik inkişafda və mütəmadi də- yişmələrə məruz qalan əsas fenomenlərindən biridir. Hadisələr və ya əşyalar üzərinə yönələn ibtidai inanclar təkamül nəticəsində fərqli yaradıcı ruhların mövcudluğunu əks etdirən görüşlərin ortaya çıxma- sı ilə tamamlanmışdır. Bu səbəblə də, ibtidai dinlərin mədəniyyətin məhsulu olduğu, ilahi dinlərin isə hazır verildiyi iddia olunur. Məsə- lən, ilahi dinlərin bir təbliğ edicisi olduğu halda, totem dinini, ruhla- ra, ulduzlara sitayiş etməyi kimsə təbliğ etməmişdir. Təbiət hadisələ- rinin şüurda müəyyən yer alması, şüurun inikasi, heyrət, qorxu kimi amillər bu prosesdə mühüm rol oynamışdır. Avstriyalı psixoloq Ziq- mund Freydin qeyd etdiyi Tabu anlayışının yaranması da bu proses- lərlə eyni olduğunu müşahidə etmək mümkündür. İnsanlığın yazıl- Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|