I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 45 mamış ən qədim qanunu kimi izah olunan Tabu yasağı pozmaqdan törəyən müqəddəslik, bu əlamətdən doğan məhdudiyyət növü, şeylə- rin və şəxslərin yaxşı ya da pis əlamətləri kimi bir-birini tamamlayan anlayışları ifadə edir. Bir anlayış olaraq Tabu sonradan bütün dinlə- rin içində həm yazılı, həm də şifahi maddələr şəklində ifadə olunma- ğa başladı. Türk mifalogiyasında yer alan simvollara da xüsusi diqqət ye- tirmək lazımdır. Türk mifologiyasında qurd, şərqdəki protomonqol inanclarında isə köpək simvolu önəmli yer tutmaqdadır. Qurd, ən qə- dim çağlardan türklərin bir totemi olmuşdur. Göytürklər çağında qurd, totemdən başqa müqəddəs bir simvol kimi də qəbul olunmuş- dur. Göytürklərin öz bayraqlarında qurd rəsminin yer almasının səbə- bi də,bu sayılır. Ümid Hassan isə, bu fikri başqa yöndən izah edərək; “Göytürklər totemist olmadıqları halda öz aralarında bir qurd əfsanə- sinə inanırlar və qurd başını da milli bir simvol olaraq daşıyırlar” (Hassan, 2011: 84) fikrini söyləyərək, türklərin əslində totemist kökə sahib olmasının sübutu kimi qiymətləndirmişdir. Qədim türk inancında bütə sitayiş olmadığı üçün, bütləri müha- fizə etmək və onlara təzim məqsədilə tapınaqlar inşa etmək adəti də yox idi. Qədim türklərin Göy tanrıya ibadət üsulları haqqında tam açıq bilgilər əldə edilmədiyindən, bütün insanlığın yaşadığı totemizm mərhələsini yalnız türklərin yaşamadığı nəticəsini çıxarmaq müm- kündür. Bəzi tədqiqatçılar, hunların da kökündə totemizmin olmasını bir çatışmamazlıq kimi şərh edərək, onların inanc sistemində “tək tanrılı bir Göy dini” axtarmağa cəhd göstərmişlər. Xüsusilə, B.Ögə- lin: “Tək tanrıya inanan bir qövmdə totem axtarmaq bir az çətindir” sözlərindən sonra “Totem ünsürləri olarsa belə, qədim Hun inanc və əfsanələrinin bir qalıntısı ola bilərdi” tezisini irəli sürməyi məqsədə- uyğun sayması da (Ögel, 1993: 55) diqqətçəkici cəhətlərdəndir. L.Qumilyova görə, 7-ci əsrdə Altayda iki dini sistemin, Sibir xalqları arasında geniş yayılmış animizmin, habelə türklərin və mon- qoldilli köçərilərin əcdadlarının gətirdikləri totemist məzmunlu əc- dad kultunun mövcudluğundan söhbət gedə bilər (Gumilev, 2004: 97). Bu nümunəyə əsaslanaraq, göytürklərdə olan Göy tanrı inancı- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 46 nın ümumi şəkildə türklərin dini inancını ifadə etdiyini, ancaq bu- nunla birlikdə fərqli dini sistemlərin (məsələn, buddist görüşlər, dişi qurd totemi, manixeyçilik və s.) də mövcudluğunu təsdiq etmək mümkündür. Məşhur antropoloq Edvard.B.Taylora görə, ibtidai din- lər animizm və ruhlara (hörmət, qorxu qaynaqlı) inamdan ibarətdir, bundan başqa, ibtidai icmalarda gördüyümüz atalar kultu, sehrbazlıq, fala baxma kimi şeylərin hamısı animizmdən doğmuşdur. Animist- lərə görə, təbiətdə var olan, canlı və cansız hər bir varlığın ruhu var- dır. Ruhlar,maddələrdə yaşayar və özlərinə xas vəzifələri vardır. Yaxşı ruhlar ola biləcəyi kimi, pis ruhlar da var ola bilər. Altay şa- manlarının düşüncəsinə görə, ruhlar üç bölümdə yaşayır; yerin altın- da yaşayanları “körmeslər”, yerin altında yaşayanları “Yir-sub”, göy ruhlarını “Kuday” olaraq adlandırırlar. Körmeslərin daha öncədən vəfat etmiş şaman ruhları olduğuna inanılır. Animizm sistemində, dinin əsası ruhdur, yalnız insanların deyil bütün varlıqların bir canı və ruhu olduğuna inanılır. A.V.Anohinin fi- kirlərinə görə də, Altay dağlarında yaşayan türk boylarının nəzərində insan, cəsəd və candan ibarət idi. Ölünün canı da ruhlar zümrəsindən sayılır. Cəsəd ət, sümük və qandan meydana gələr (İnan, 1987: 421). Heç şübhəsiz, şamanizmdə də, sümüyün mənası böyük idi. Ruh ölümdən sonra varlığını sümükdə davam etdirirdi (Roux 1999: 126- 128). Beləliklə, heç bir ov heyvanının sümükləri qırılmazdı. Adət-ən- ənələrə görə, sümüklər toplanıb bir araya gətirilər, ya torpaqda basdı- rılar, ya da, hər hansı ağacın üzərinə buraxılardı. Heyvanın canının sümüklərin içərisində olduğuna inanmaqla, sümükləri qırmamaqla həyatın yenidən başlanacağına inanılırdı. Xüsusilə, insanı və heyvanı keçmişə və gələcəyə bağlayan sümüklərdən, yenidən doğuşa ümid edilirdi (Eliade, 2014: 189-190). Falçılıq da, animizm və onun içindən doğmuş şamanizmin əsas ünsürlərindəndir. Qədim türkcədə fal “irq” sözüylə ifadə edilmişdir. Qaşqarlı Mahmud, divanında, irq sözünü "falçılıq, kahinlik və bir kimsənin könlündəkini bilmək" şəklində təsvir edir (Kaşgarlı, 2007: 42). Qədim Uyğur türkcəsindəki “irq” sözü də, falçı mənasını vermək- dədir. Türk mədəniyyətində, falın çox qədim zamanlara gedib çıxdığı Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 47 deyilə bilər. Yakut türklərində, şamanlarda fal mənasını verən söz “tölgədir”, qıpçaqlar da fala tölgə deyirlər (İnan, 1987: 196-197). Türk millətinin məskunlaşdığı müxtəlif ərazilərdə, animizmin təsiriylə fala baxmaq da ön plana çıxmışdır. Bununla bərabər, bu günkü türk cəmiy- yətinin mədəni quruluşunda meydana gələn sürətli dəyişim və inkişaf, bu cür qədim ritualların, geri dönülməz bir şəkildə itib batmasına sə- bəb olmaqdadır. Türklərin inanc sisteminin və dini dünyagörüşünün tədqiqində ciddi işlər görmüş Jan Paul Rui də, türklərin dini tolerantlığına bax- mayaraq, millilik və inancla bağlı xarakterlərində, sabit bir cizgi orta- ya qoyduqlarını xüsusi vurğulamaqdadır: “Türklər, qarşılarına çıxan bütün dinlərə həvəs və maraq göstərərək, çəkinmədən bu dinlərdən öz zehnlərində məna verə bildikləri hər şeyi qəbul edən insanlardır” (Roux, 2007: 31-32). Bununla da, türklər, tarixdə analoqu olmayan bir tolerantlıq nü- mayiş etdirir, ən ziddiyyətli və bir-birinə düşmən olan təlimlərin tə- rəfdarlarını anlayış içində bir arada yaşatmağa cəhd göstərirdilər. Türklərin iman anlayışını islamdan öncəki dini dünyagörüşlərlə elmi zəmində müqayisəli təhlil etmək, bizə Azərbaycan türklərinin əcdad- larının islama qədərki dövrdə, əsas etibarilə monoteist-təktanrıçı dini dünyagörüşə sahib olduqları haqqında qəti fikrə gəlməyimizə əsas verir. ƏDƏBİYYAT 1. Abdülkadir İnan, «Eski Türk Dini Tarihi» // MEB Basımevi, İstan- bul, 1976. 2. Bahaeddin Ögel, «Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağ- ları» // Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988. 3. Bahaeddin Ögel, «İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi» // TTK, Ankara, 1984. 4. Emel Esin, «İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş» // Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1978. 5. Gumilev L.N. «Eski Türkler» // İstanbul: Selenge, 2004. Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|