I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 39 də araşdırma edən elm adamları, əsasən, türklərin dinləri və inancları üzərində dayanmışlar.Tarixdə türklərin toplu olaraq inanıb mənimsə- dikləri tək din İslamiyyət olmuşdur. Bəhs edəcəyimiz bir qism ibtidai dinlər, tamamilə bütün türk millətinin deyil, zaman-zaman və müxtə- lif türk boylarının dinləri olmuşdur. Eyni dövrdə bütün türklərin eyni dinə mənsub olmasını düşünmək yalnışdır. Müxtəlif etnocoğrafi mə- kanda yaşayan türklərin dini inanclarını və dünyagörüşlərini ümumi- ləşdirmək mümkün olmadığından, onların əsas xarakterik cəhətləri haqqında çox sayda fikir və mülahizələr yaranmışdır. Qədim türklə- rin, dini inancları təbiət qüvvələrinə, atalar kultu və Göy tanrıya inanma nöqtəsindən toplanmışdır. Türklərin islamdan öncə qəbul et- diyi ilkin dinlərə və inanclara nəzər salacaq olarsaq, hansısa heyva- nın bütün qəbilənin ilkin atası-əcdadı olduğuna inanması və nəticədə o heyvanın onların sitayiş predmetinə çevrilməsini ehtiva edən tote- mizm, ruhlara və ya müqəddəs əşyalara sitayişi əsas götürən ani- mizm, eləcə də fetişizm, ulduzpərəstlik, bütpərəstlik qeyd edilə bilər. Dini görüşün ibtidai şəkli olan bu inanclar ibtidai, yarımədəni qəbi- lələrin tarix və mədəniyyətinin başlanğıc və sorakı mərhələlərindəki dinləri olmuşdur. Din bir inanc sistemidir, lakin hər inancı din adlandırmaq ol- maz. Hər ikisi arasındakı başlıca fərq müqəddəslik anlayışında mey- dana çıxır. Dini inanclarda varlıqlar arasında müqəddəs olan və ol- mayan (məsələn, islamda halal və haram) deyə ayrı-seçkilik edilmiş- dir. Müqəddəs olanlara toxunmaq, qarşı gəlmək qadağan edilmişdir. Təzim etməklə, hörmətli davranmaqla, qurbanlar verməklə onları məmnun etməyə çalışmaq lazımdır. Dini qadağalara riayət etməyən günah işləmiş sayılar və cəzası vicdan əzabı çəkmək, ətraf tərəfdən ayıblanmaqdır. Müqəddəslik anlayışına dayanan bir inancın tam iman sistemi halını ala bilməsi üçün üç şərt müəyyən edilmişdir: 1) etiqad (imanın əsasları) 2) ritual (xüsusi mərasimlər) 3) camaat (etiqad və ritualın bir kütlə tərəfindən qəbulu və icrası). Bu şərtləri qarşılayan din sis- temləri biri ibtidai (və ya xalq dinləri), digəri səmavi dinlər olmaq üzrə ikiyə ayrılmaqdadır. Ibtidai dinlərlə səmavi dinlər arasındakı Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 40 əsas fərq “tanrı” təsəvvürlərinə görədir. İslam, xristianlıq, yəhudilik kimi səmavi dinlərdə tanrı imanın mərkəzi nöqtəsidir. Çox tanrılı bü- tün digər inanclar xalq dinləri sayılırlar. Türklər tarix boyunca müx- təlif növ inanclara bağlı olmuşlar. Bunların arasında ibtidai dinlər ol- duğu kimi, səmavi dinlər də olmuşdur. Türk din tarixinin metodik araşdırılmasında G.Menşinq və J.Uoaç bir-birinə çox yaxın terminlərlə ifadə etdikləri, böyük əhə- miyyət kəsb edən dualist din təsnifini nəzərə almaq lazımdır. Men- şinq dinləri "milli dinlər" və "universal dinlər" deyə ikiyə ayırarkən, J.Uoaç "Təbii dini qruplar" və "spesifik dini qruplar" şəklində bir ay- rım etməkdədir. Sözü edilən bu dualizmi, "statik din" və "dinamik din" şəklində H.Berqsonda da görmək mümkündür. Bütün bu təsnif- ləri türk din tarixinə tətbiq etdiyimiz zaman iki dövrünə uyğun düş- düyünü və bu dövrləri qarşıladığını görə bilərik. Beləliklə, türklərin din tarixinin ilkin dövrünü “ənənəvi türk dini”, ikinci dövrünü də “universal dinlər” olaraq qruplaşdırmaq daha doğru olar. Türklərin ənənəvi dinləri ilə yanaşı türklər arasında qəbul edilən universal din- lərdən buddizm, zərdüştlük, manixeizm, xristianlıq və yəhudilik din- lərinin adını çəkə bilərik. Türklərin ilk dini olaraq bilinən Göy tanrı dini, ənənəvi türk di- ninin əsas ünsürlərini özündə birləşdirir. Qədim türkcədəki “Tenqri” kəlməsi öncə gözə görünən göyü və tədricən tanrını əvəz etmişdir. Türklər, göy, maddi varlıq olduğundan, tenqrini də maddi varlıq kimi qəbul etmişlər. Qədim türkcədəki “Tenqri” kəliməsi bu günkü fərqli türk ləhcələrində, hər ləhcənin fonetik xüsusiyyətlərinə görə “Tenqri /Tenqere /Tanqrı /Tanrı /Tanqara /Ture” şəkillərilə tələffüz edilir. Bu günkü şaman türklərdə “Tenqri” kəliməsi qədim dövrlərdəki kimi “Göy” mənasında işlənir. “Göy” mavidir, “Tenqri” isə göy. Ancaq islam sonrasında və islama girən türklərdə göyün səma mənasında, yerin isə mavi mənasında işlədilməsi təsbit olunmuşdur; “Tenqri” kə- liməsi isə allahı ifadə etməyə başlamışdır (Tanyu, 1980: 7). Bəzi mifoloji mətnlərdə yer və göyün ayrılması tanrı, allahla əlaqələndiri- lir. Bu da onu göstərir ki, qədim türklərdə təkallahlılıq inancı çox güclü olmuşdur. Məhz buna görə də türklərdə həyatın, kainatın yara- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 41 dılışı, əsasən, tanrı və ya allahla əlaqələndirilir. Hikmət Tanyu, 7-ci əsrin ortalarından başlayaraq Orta Asiyanın şimal hissəsində yaşayan türklərin dininin, Tenqri (Tanrı) dini olduğunu və buna uca, ulu anal- mını verən (Göy Tenqri/Tanrı) dini də deyilə biləcəyini ifadə etmiş- dir. Səma kultu, tenqri, Orxon abidələrində də qeyd olunmaqdadır: “Öncə yuxarıda mavi səma, aşağıda isə qara yer vardı, onların ara- sında insan oğulları göründülər” (Tanyu, 1080: 93). Hikmət Tanyunun görüşlərinə də tənqidi yanaşıla bilər. Çünki türklərin dininə nə Şamanizm, nə də Totemizm adının verilə bilmə- yəcəyini, ona sadəcə Tək Tanrı dini, Göy Tanrı dini deyiləcəyini, bir baxımdan Həniflik, yəni tək tanrı inancı içində olduqlarını (Tanyu, 1980: 12) iddia etməsi yenə də qədim dinləri erkən milliləşdirmə cəhdi kimi qiymətləndirilə bilər. Əslində türklər başqa bir çox qövm- lərdə olduğu kimi, dini kimliklə tarix səhnəsinə çıxmamışlar. Bütün mənbələr türkləri əsasən milli kimlik xüsusiyyətlərilə tanımışlar. Bir gerçək var ki, dinlər insanın ruhi və əxlaqi durumu ilə sıx bağlıdır. Bununla belə, hansı dini inanc sisteminin əhatəsində olursa olsun ibtidai inanc sistemindən tutmuş ən mükəmməl sistemə malik olan islama qədər dini təkamülün bütün mərhələlərini yaşamış olan türklər öz din və iman anlayışlarını, dünyagörüşlərini qoruyub saxlaya bil- mişlər. Türk sosioloqu Ziya Göyalp, qədim türklərin özlərinə məxsus milli dinləri olduğunu sezmiş, buna “Toyunizm” və ya “Nom” adını vermişdir. Nom sözünə də, tarixçi Cüveyninin “Tarixi-cihangüşa” adlı əsərində rast gəlinir, “türk dinindən olanlara “Nomiyan” deyil- məsiylə əlaqələndirilir. Yenə cihangüşada qeyd edilir ki, xaqanın hü- zurunda nomlarla kamlar imtahan olunmuş, nomlar kamları məğlub etmişdir (Gökalp, 1976: 40-41). Çin qaynaqlarından əldə edilən məlumatlara görə, Göy tanrı dini bəzi dini mərasimləri müəyyən nizam içərisində əks etdirən bir sistemdir. Hunlardan sonra türk dövlətinin başına keçən Tabqaç sü- laləsi zamanında da, bu inanclar davam etdirilmişdir. Onlar da baha- rın ilk ayında müqəddəs Atalar qəbristanlığında Göy tanrıya qurban- lar təqdim etmişdilər, qurbanları təqdim etdikdən sonra qayın ağacla- Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|