I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

M o‘tadil  kengliklar  (45°  da  60°  gacha)  hududlarida  kutilayotgan  sil- 
jish  haroratning  har  bir  daraja  ortishiga  200—300  km  ni  tashkil  qilishi 
mumkin.  Bunday  siljishlar  qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  yetishtirishga  va 
qoramol boshlarini  parvarishlash sharoitlariga  kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Chegaralovchi  omili  harorat  bo'lgan  ekinlar  rivojlanishi  uchun 
ko'proq  vaqt  talab  qilinadi.  Masalan,  Kanada  preriyalarida  o'rtacha  yillik 
haroratning  Selsiy  bo'yicha  har  bir  daraja  ortishi  o'sish  davrini  10  kunga 
uzaytirishi  mumkin.
Yozgi  qurg'oqchilikning  ortislii  natijasida  m o'tadil  kengliklarda 
o'simliklarning  hosili  10—30  %gacha  kamayishi  mumkin.  Haroratning  or­
tishi tuproq  namligini  kamaytiradi.  M o'tadil  kengliklarda yillik  haroratning 
1°C  ga  ortishi  natijasida  bug'lanish  sur’atlari  taxminan  5  %ga  ko‘payadi  va 
balki  AQSHiiing  Buyuk  tekisliklari  kabi  bugungi  kunda  yetakchi  bug'doy 
yetishtiruvchi  rayonlar  qurg'oqchilik  va  jazirama  to'lqinlarni  ko'proq 
boshidan  kecliiradigan  bo‘lib  qoladi.  Masalan,  1988-yilgi  uzoq  qurg'oq- 
chilik vaqtida  AQSHda  makkajo'xori  hosili  40  %ga  qisqardi.
0 ‘rtacha  kenglikning  qutblarga  yaqin  qishloq  xo‘jahgi  rayonlari:  Shi­
moliy  yarim  sharda  Shimoliy  Kanada,  Skandinaviya,  Rossiya va Yaponiya, 
Janubiy yarim  sharda  ChiUning janubi  va  Argentina  uchun  haroratning  or­
tishi  bir  qaraganda  qandaydir  foyda  ham  keltirishi  mumkin.  Ammo  yangi 
iqlim  zonasining  hozirda  qishloq  xo‘jaligi  intensiv  asosda  tashkil  qilingan 
mamlakatlarda  yetishtiriladigan  ekin  maydonlarining  kamayish  o ‘mini 
to ‘ldira  olmaydi.  Masalan,  Kanadaning  subtropik rayonlarida hozir g'allani 
ko‘p  beradigan  janubidagidek  iqlim  sharoitlari  vujudga  kelganida  ham  u 
joylaming  unumsiz tuproqlari  hosil  o'sishini  ta ’minlay  olmaydigan  bo‘lishi 
mumkin.
IqUm  o‘zgarisliining  ijobiy  oqibatlari  ham  mavjuddir.  Um um an  ol- 
ganda,  CO2  miqdorining  o ‘sishi,  uning  yuqori  rivojlangan  o'simliklarda 
fotosintez  jarayonini  tezlashtirishi  hisobiga  ayrim  qishloq  xo‘jaligi  ekinlari 
mahsuldorligini  keskin  oshirishi  mumkin.  CO 2  miqdorining  2  marta  ortishi 
fotosintez  sur’atini  30—100  %  tezlashtiradi.  Bu  ayniqsa,  o ‘rtacha  kenglik- 
dagi  asosiy ekinlar  — bug‘doy,  sholi va soya  dukkaklari  uchun juda  qo‘l  ke­
ladi.  Haroratning  ortishi  ayrim  biologik  turlar  uchun  qulay  omil  bo'ladi, 
lekin  hammalari  uchun  emas.  Iliqroq  iqlim,  misol  uchun  0 ‘simliklar 
urug‘ining  unib  chiqishiga  yoki  hayot  siklining  boshqa  hal  qiluvchi 
bosqichlariga ta ’sir ko‘rsatishi  mumkin.
4.  Iqlim  o‘zgarishi va  okean  sathi
Oxirgi  yuz  yil  icliida  okeanning  global  sathi  taxminan  15  sm  ga 
ko‘tarilgan.  Kutilayotgan  global  haroratning  ortishi  2030-yilga  borib  okean 
sathini  yana  18  sm.  ga  ko‘tarishi  mumkin.
Agar  issiqxona  gazlari  emissiyasining  hozirgi  sur’ati  saqlanib  qolsa 
2100-yilga  borib  okean  sathi  hozirgiga  qaraganda  yana  65  sm.  ga 
ko'tarilishi  mumkin.  Okean  sathining  ko‘tarilishi  past  qirg‘oqlar  va  katta

---

bo'lmagan  orollar va  ayniqsa,  Maldiv  orollari  yoki  Tinch  okeani  qator orol 
davlatlari  uchun  tugatib  bo'lmaydigan  qiyinchiliklar  tug‘diradi.  Hamma 
yoqda  turistik  plyajlar,  m adaniy  va  tarixiy joylar,  baliqchilik  markazlari  va 
boshqa  amaliy ahamiyatga  ega bo'lgan  rayonlar xavf ostida qoladi.
Boshqa  tom ondan  sayoz  portlar  va  boshqa  ayrim  joylar  okean 
ko‘tarilishidan  foyda  ko‘radilar.  Ayrim  qirg'oq  bo‘yi  hududlarida  tuproq 
suvlarining  sho‘rlanishi  bo‘ladi,  bundan  tashqari,  ko'tarilgan  okean  suvi 
chuchuk  suv  qatlamlari  va  manbalarining  sho‘rlanish  xavfrni  tug‘diradi. 
Okean  suvlarining  chuchuk  suvli  qatlamlarga  qo‘shilishining  oldini  olish 
uchun  insonlar  chuchuk  suvlarni  suvli  qatlamlardan  tortib  chiqarishni  ka- 
maytirishiga  to 'g 'ri  keladi.
Okean  sathining  ko'tarilishi  tufayli  ko'plab  botqoqliklaming  materik 
ichkarisiga  ko‘chishi  mumkin  bo'lsada,  unday  ko'chishda  qo‘pchilik  or- 
ganizmlaiga  jiddiy  zarar  yetadi.  Qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishi  ri- 
vojlangan  tekislik  daryo  deltalari  ham  xavf  ostida  qoladi.  Amazonka, 
Gang,  Mekong,  Missisipi,  Niger,  Nil,  Poa  Yansizilar,  ayniqsa,  xavflidir.
Iqlimning  haroratdan  tashqari  boshqa jihatlari  ham  o‘zgarishga  uchraydi. 
Masalan,  ayrim  tadqiqotchilar  flkricha  yog‘inlardagi  o'zgarishlar  Antarktikada 
qoming  to'planishiga  olib  kelishi  mumkin  va  bu  esa  okean  sathining  umumiy 
ko'tarilishining sekinlashishiga olib keladi,  deb taxmin qilinadi.
5.  Iqlim  o‘zgarishi va  cho‘lIashish
C ho‘llashish  qit’a  miqyosidagi  ekologik  muammo  bo‘lib,  100  dan  or­
tiq mamlakatlarga bevosita daxldordir.
Cho'llashishning  bosh  sababi  inson,  uning  mehnati  natijasida  yer 
mahsuldorligi  o ‘zgaradi.  Cho'llashishning  ikkinclii  sababi  quig‘oqchil,  yarim 
qurg'oqchil yoki  namgarchilik kam  bo'lgan  rayonlarda  kuzatiladigan uzoq  va 
qisqa  muddatli  iqlim  tebranishlaridir.  Quruqlikning  deyarh  uchdan  bir  qis- 
mini  qurg'oqchilikka  uchragan  yerlar  tashkil  etadi  va  bu  yerlarda  yer  yuzi 
aholisining oltidan bir qismi  hayot  kechiradi.
C ho‘llashish  issiqxona  samarasining  kuchayishi  natijasida  iqlimning 
o'zgarishi,  biologik  turlar  xilma-xilligining  kamayishi  va  xalqaro  suvlaming 
ifloslanishi  kabi  boshqa  ekologik  m uammolar  bilan  bog‘langan.  Agar  haro- 
ratning  global  ortishi  bug'lanishning  o ‘sishi  yoki  yog'inlarning  kamayishiga 
olib  kelsa,  o ‘z  navbatida  iqlimning  global  o'zgarishi  cho'llashishni 
tezlashtirishi  mumkin.
Cho'Uashishning  asosiy  sababi  inson va  inson  faoliyatidir.  Qurg'oqcliil 
yerlardan  intensiv  foydalanish,  o ‘simliklar  dunyosidan  ayovsiz  foydalanish, 
tuproq  va  shamol  eroziyalarining  oldini  olmaslik  asta-sekin  cho‘llashishga 
olib  keladi.  Iqhmning  tabiiy  o‘zgaruvchanligi  cho‘llashish  jarayonini 
tezlashtiradi.  Qurg'oqchilikning  tez-tez  bo‘lib  turishi  tuproqning  yemiri- 
Hshiga  va  qurg'oqchil  iqhmli  rayonlarning  cho'llashishiga  kuchli  ta ’sir 
ko'rsatadi.
Tuproq  yemirilishi  sharoitida,  so'nggi  o 'n   yilliklar  ichida  yog'inlar

---