I kirish II. Asosiy qism: I bob. Maktabgacha taʼlim tashkilotlaridagi turlari bo'yicha mashg'ulotlarni loyihalashtirish

2.2 Turli yoshdagi bolalar uchun qurilish konstruksiyalash boʻyicha faoliyatlarni loyihalashtirish.
Maktabgacha talimda bolalarning yosh xususiyatlari. Bu dunyoga chaqaloq tug'ilganda, uning asab tizimi yetuk emas. U faqat bu dunyoda uni o'rab turgan hamma narsani o'zlashtirishga tayyor. Albatta, bola hayotining birinchi yillarida juda katta ma'lumot oqimini o'zlashtiradi, deb ta'kidlaydiganlar to'g'ri. Va erta rivojlanish usullari mualliflariga ko'ra, 3-5 yoshgacha siz juda ko'p so'z va ismlarni o'rgatishingiz mumkin. Zamonaviy dunyo o'qishni o'rgatishning ko'plab dastlabki usullarini keltirib chiqardi, chet tillari, do'konlar yozma so'zlar bilan ko'plab rasmlar bilan to'ldirilgan. Biroq, erta rivojlanish uchun asos axborotning o'zi emas.
Nutq ma'lumotlarining oqimlari "toshqin" va chap yarim sharning funktsiyalarini haddan tashqari faollashtiradi, o'ng yarim sharning kamolotini yo'qotadi. Natijada, bolada erta yoshda shakllanishi va kamolotga erishishi kerak bo'lgan ko'plab jarayonlar "kambag'al" bo'lib, etuk bo'lib qoladi. Ilgari o'qish, maktabgacha yoshda "tarbiyaviy" faoliyatning o'yindan ustunligi shaxsiyatning shakllanishida kuchli nomutanosiblikka olib keladi, asab tizimining ko'plab imkoniyatlarini yo'qotadi.
Tasavvur, fantaziya, muloqot bilan bog'liq muammolarni hal qilish qobiliyati bolalar uchun tushunarsiz bo'lib, shaharlar va xorijiy so'zlarni bilish bilan to'lib-toshgan. Intellektning harakatlantiruvchi, ijtimoiy va ijodiy tarkibiy qismlarining qashshoqlashuvi yetuk intellektning ijtimoiy moslashuv imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Bugungi kunda erta rivojlanishga bo'lgan munosabat o'zgarib bormoqda. Mutaxassislar va ota-onalar erta rivojlanish uchun asosiy narsa "Bolalik" deb ataladigan narsa ekanligini tushunishga kirishmoqda. Bolalikda bola juda ko'p harakat qilishi, o'ynashi, tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilishi kerak. Ob'ektiv va o'yin faoliyati orqali bu dunyoni faol o'zlashtiring. Bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan maktabgacha yoshdagi bolalikning quyidagi davrlarini ajratish odatiy holdir. Bolaning etakchi faoliyati uning asab tizimining imkoniyatlarini shakllantirish xususiyatlarini aks ettiradi va yosh inqirozi sifatida qayd etilgan yosh, birinchi navbatda, sifat sakrashlari - bolaning miyasi faoliyatidagi o'zgarishlar bilan bog'liq. Yoshi - 0 dan 1 yoshgacha. Bu bola va kattalar o'rtasidagi bevosita hissiy aloqa ustunlik qiladigan payt. Ammo xuddi shu davr sensorimotor sohaning faol asoratlari bilan bog'liq. Bir yil davomida uning jismoniy faolligi tanib bo'lmas darajada o'zgaradi. Boshini ushlab turolmaydigan yangi tug'ilgan chaqaloq va tez-tez yuradigan va birinchi so'zlarni aytadigan bir yoshli bola - ulkan sakrash va birinchi inqiroz. Onadan birinchi ijtimoiy ajralish. Bola mustaqil harakat va mustaqil harakatlar uchun imkoniyatlarga ega bo'ladi. Bola va kattalar o'rtasidagi munosabatlar sifat jihatidan o'zgarib bormoqda.
1 yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan davrda navbatdagi sifatli poyga o'tkaziladi. Bola endi nafaqat harakatlana oladi, balki nutqni rivojlantirish bilan bog'liq ko'plab harakatlar va imkoniyatlar unga mavjud. Tashabbus va faol o'rganish vaqti keldi. Bola tug'ilgandan boshlab, tashqi muhitdan signallarni idrok etish bilan bog'liq zonalar - hissiy zonalar asta-sekin rivojlana boshlaydi. 1 yoshda miyaning hissiy sohalarida bog'lanishlar asorati ustunlik qila boshlaydi. Vizual, eshitish, taktil analizatorlar va boshqa turdagi sezgirlik hissiy tajriba bilan boyitiladi. 3 yoshgacha bo'lgan davrda intersensor aloqalar faol ravishda pishib, qo'l-ko'z aloqasini, eshitish-artikulyatsiyani va intersensor integratsiyani ta'minlaydigan boshqa ko'plab tizimlarni ta'minlaydi. Sensor rivojlanishi 1 yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan erta rivojlanishning muhim qismidir.
3-5 yil - imkoniyatlarni boyitish. Keyinchalik ta'lim faoliyati uchun asos bo'ladigan ko'plab jarayonlarning faol rivojlanishi vaqti. O'yin yanada murakkablashadi, hikoya qiladi, rolli o'yinlar paydo bo'ladi va ijtimoiy faollik bolaning rivojlanishini o'z zimmasiga oladi. Tasavvur, e'tibor, xotira, fikrlash, nutq, harakat qobiliyatlari tez etuklik davrlarida. Tajriba bilan boyitish jarayoni 7 yoshga to'lgunga qadar davom etadi, bunda miqdor sifat o'zgarishiga aylanadi va bola ta'lim va murakkab ixtiyoriy faoliyat uchun etuk bo'ladi. 3 yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan davrda rivojlanishda o'ng yarim sharning funktsiyalari ustunlik qiladi. O'ng yarim shar, odatda, tug'ilishdan boshlab lateral afzalliklarga qaramasdan, ko'pchilik bolalarda faolroq rivojlanadi. Ota-onalar o'ng yoki chap qo'l uchun afzallikni tanlashni kuzatganda, bu o'ng qo'llarda chap yarim sharning faollasha boshlaganini ko'rsatadi, ammo o'ng yarim sharning funktsiyalari normal, 5 yilgacha ustunlik qiladi. Chap qo'llarda o'ng yarim shar ko'pincha keyinchalik hukmronlik qilishda davom etadi. Bu yoshda Bola zo'ravonlik bilan xayol suradi, ixtiro qiladi, tuzadi, atrofidagi dunyoni o'z dunyosini to'ldiradigan tasvirlarda boshdan kechiradi.
5-7 yoshda bolaning xatti-harakatlarini tartibga soluvchi tuzilmalar kamolotga erisha boshlaydi. O'yinlarda bola qoidalarni, chegaralarni o'rganadi. Xulq-atvorni hissiy va irodaviy tartibga solish asoslari yaratilgan. Bu yoshda bola o'sha ijtimoiy me'yorlarni, uni o'rab turgan sharoitlarni o'zlashtiradi. Bolaning qobiliyatlari unga xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solishning etukligiga ta'sir qiladigan mumkin bo'lgan mehnat faoliyatida ishtirok etishga imkon beradi. Potentsial jihatdan, bola o'zining xatti-harakati natijasida yuzaga keladigan sabab-oqibat munosabatlarini o'zlashtirishga tayyor, u tayinlangan dala va uy ishlari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishi mumkin. Uning mustaqil harakat qilish qobiliyati ham kengayib bormoqda. Oiladagi muloqot orqali bola munosabatlardagi qadriyatlar va ko'rsatmalarni o'rganadi. Ongli yoki ongsiz ravishda biz, kattalar, bolaga bo'lgan munosabatimiz va reaktsiyalarimiz va his-tuyg'ularimiz bilan unga bu dunyoda qanday ijtimoiy qonunlar ishlayotganini muqarrar ravishda ko'rsatamiz. 5-7 yoshda o'z-o'zini boshqarish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar paydo bo'ladi. Bola uzoq vaqt davomida ijtimoiy dunyoni va uning qonunlarini o'zlashtirishni davom ettiradi, lekin dunyoni boshdan kechirish va baholash uchun hissiy asos maktabgacha yoshda qo'yiladi.
Qurish-yasash faoliyatini loyihalashtirish. Qurish-yasash faoliyati orqali matematik bilimini shakllantirish. «Qurish-yasash» lotin tilidan olingan bo'lib, turli predmetlarni, qism va elementlarni ma'lum bir holatga keltirish, degan ma'noni bildiradi. Bolalarni qurish-yasashida qurilish materiallaridan, qog'ozdan, karton, daraxt va boshqa materiallardan turli xil o'yinchoqlar yasash o'rgatiladi. O'z xarakteriga ko'ra bolalar qurish-yasashi ko'pincha tasviriy va o'yin faoliyati bilan o'xshashdir, bu tevarak-atrofda aks etadi. Bolalarning yasagan narsalari asosan amaliyotda ishlatiladi. Masalan, o'yinlar, archani yasatish uchun, onalarga sovg'a uchun.
Qurish-yasash faoliyati - amaliy faoliyat bo'lib, oldindan belgHangan, biror maqsadga qaratilgan real voqelikdir. Qurish-yasash faoliyatiga o'rgatish jarayonida bolalarda aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi yanada shakllanib boradi hamda ularda tevarak-atrofdagi predmetlarni tahlil qilish ko'nikmasi, mustaqil fikrlash, badiiy did, shaxsning irodaviy sifatlaridan (maqsadga intilish, qat'iylik va hokazo) tarkib topa boshlaydi.
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, maktabgacha taʼlim uzluksiz taʼlimning asosiy boʻgʻinidir. Yuksak maʼnaviyatli, har tomonlama yetuk, ham maʼnan, ham jismoniy barkamol yoshlarni tarbiyalash va maktab taʼlimiga tayyorlab berish - maktabgacha taʼlimning asosiy vazifasi hisoblanadi. Hozirda maktabgacha taʼlimda talab darajasi keng. Yildan yilga bolalarni maktabgacha taʼlimga qamrab olish oʻsib boryapti.
Endilikda maktabgacha taʼlim tashkilotlari zimmasiga ulkan yuk bor desak, aslo mubolagʻa boʻlmaydi. Buning uchun maktabgacha taʼlimda pedagogik faoliyatni toʻgʻri tashkil etish va ularni oqilona loyihalashtirish zarur. Tashkilotda ishlaydigan xodimlarning har biri ham oʻz kasbini sevishi, har bir faoliyatga masʼuliyat bilan yondashmogʻi darkor. Tarbiyachilar bolalarning yosh va fiziologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat jarayonida bolalarda taʼlim tarbiya berishlari kerak.
Masalan, oʻyin bola faoliyatining asodini tashkil etadi. Shuningdek, tarbiyachi kichik va oʻrta guruhdagi bolalar bilan koʻproq oʻyin orqali faoliyatga yoʻnaltirmoqda katta va tayyorlov guruhlari tarbiyalanuvchilari uchun oʻyin kamroq, turli didaktik va taʼlimiy oʻyinlar koʻproq oʻtilsa maqsadga muvofiq boʻladi, ammo bu guruhlarda ham oʻyin faoliyati maʼlum darajada oʻz aksini topadi. Tarbiyachi oʻz kreativ gʻoyalaridan kelib chiqib bolalarga turli innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlardan foydalansa maqsadga muvofiq boʻladi. Har bir bola MTTga kelganida hali hech qanday shaklga kelmagan plastilinga oʻxshaydi. Undan qanday shakl yasash biz tarbiyachilarga bogʻliq. Bolalarni vatanga muhabbat, milliy qadriyat va anʼanalarimiz asosida har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash bizning asosiy vazifamiz hisoblanadi.
Tarixga bir nazar tashlaydigan boʻlsak Sharq mutafakkirlarining merosida bolaning ta’lim tarbiya masalalari muhim oʻrin egallaydi. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish yoʻllari koʻrsatib berilgan. Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilmogʻi va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat boʻlmogʻi lozim degan xulosaga kelgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn Sino merosida yoritilganini koʻrishimiz mumkin. Beruniy ota –onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli oʻyinlar uyushtirishlari, ular bilan oʻzaro suhbatlar oʻtkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish toʻgʻrisidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik gʻoyasi yotadi. U har bir ota –ona oʻz farzandlariga ana shu gʻoyani singdirishi zarur degan xulosaga keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Zamonaviy maktabgacha ta’lim sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishda muhim o‘rin tutadi” deya ta’kidlaydi. Respublika Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi PQ-3305-son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori hamda, 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 21-noyabrdagi 929-son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risidagi nizomi maktabgacha ta’limga bolalarni sifatli tayyorlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida moddiy texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarining davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va shu orqali maktabgacha ta’limga bola qamrovini oshirish va sohaga ilg‘or xorij tajribalarini tadbiq qilish imkononi beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayoni ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat dasturi asosida rejalashtiriladi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi tasarrufidagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sifatli maktab ta’limiga tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan;
1. “Ilk qadam” dasturini ta’lim-tarbiya jarayonga tadbiq etish, dasturni to‘laqonli ishlab ketishida metodik ta’minot va metodik yordamning o‘rni belgilab olindi.
2. “Ilk qadam” dasturi asosida barcha yosh guruhlarida mavjud markazlar hamda umumiy guruhda ishlashni tashkil etishda tarbiyachining o‘rniga alohida e’tibor qaratildi. Ta’lim tashkilotining ishchi o‘quv dasturi tashkilot pedagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladigan va amaldagi qonunchilik tartibida tasdiqlanadigan qilib belgilandi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi asosida 5 ta markazda faoliyat yuritadilar. Bular quyidagilardir:
1. Til va nutq markazi. (Nutq o‘stirish, tabiat, atrof-olam va badiiy adabiyot bilan bog‘liq mashg’ulotlar)
2.Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi. (Qurish yasash va matematika mashg‘ulotlari)
3.San’at markazi (Rasm, applikatsiya, loy qurish, yasash mashg‘ulotlari va origami)
4.Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz. (Guruh yoshiga mos bo‘lgan syujetli qoidali o‘yinlar)
5. Ilm-fan va tabiat markazi. (Tabiat, atrofi olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlari)
Markazlardagi faoliyatlar tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, til va nutq markazida bolalarning do‘stlari orasida o‘z fikrlarini bera olishlari, mavzu asosida hikoyalar tuzish, savol-javoblar qilish, bolalarga suhbatlar tashkil etish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bola markazda o‘zi xohlagan mavzusida hikoyalar tuzishi ham mumkin.
Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazida bolalarda sensor tarbiya, ijodkorlik rivojlanadi. Bola bir vazifani bajarishi orqali ham qurish –yasash ham matematika bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bolalarni o‘yin jarayonida tinglansa “Menga yashil rang kerak”, “Men yasagan uycha ikki qavatli”, “Seniki kichkina, meniki esa kattakon”, “Meni mashinamga 10 ta odam sig‘adi” degan jumlalarni eshitasiz. Demak bolalarning muloqatida qo‘shish, ayirish, taqqoslash, kattalik kabi ilk matematik tasavvurlar kengayib boradi.
San’at markazida bolalarni kayfiyatini ko‘tarish imkoni mavjud. Bolalarning ijodiy qobiliyatlari qo‘llab-quvvatlanadi. San’atning rassomlik, haykaltaroshlik, turlariga hammaga ham bir xil iqtidor berilmagan. Shu sababli bunda faqat iqtidorli bolalar ishtirok etadi. Markaz kerakli jihozlar bilan to‘liq ta’minlansa, yasash, chizish texnologiyalari ertalabki, kechki soatlarda o‘rgatilsa, markaz ishi rivojlanadi. Oilada bolaga bunday sharoit har doim ham yaratib berilmaydi. Markazda ishlasa bolaning mayda motorikasi rivojlanadi. Mayda motorikaning rivojlanishi esa, bola nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir. Bu markazni bolaning “Men”ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi.
Ilm-fan va tabiat markazida tajriba sinov maydonchasida o‘tkazilayotgan tajribalar bolalarda qiziqish uyg‘otadi va ularni yangi ixtirolar qilishga undaydi. Bu markaz bolalarni tabiat va undagi hodisalarni bilish uchun eng katta imkoniyat markazi hamdir. Markaz faoliyati to‘g‘ri tashkil etilsa bolalar tabiat haqidagi bilimlarning 90%ini o‘zlashtiradi. Markaz nafaqat bolalarda balki pedagoglarda ham qiziqish uyg’otadi. Hayotimiz davomida ishlatiladigan narsalarni qayerdan kelganligini, ulardan nimalar olinganligi haqidagi ma’lumotlar bolalarning o’z qo‘llari bilan urug‘larni tuvaklarga sepish orqali unga suv qo‘yishi va urug‘ unib chiqishi bola uchun juda qiziqarli holatlar sanaldi.