I uluslararasi
Yüklə 127,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu Ahmet KÜTÜK 346 İlhanlı Hükümdarı Abaka ve Argun Han (1284-1291) devirlerin de Anadolu’daki İlhanlı hazinesine ait incü ve iktaların idaresi, nâiblik, Dânişmendli ilinin yönetimi gibi görevler de bulunan Mücirüddin Emirşah’ın ölü- müne kadar (h. 701/m. 1301-1302) onun mai yetinde bulundu. Mücîrüddin Emirşah’ın ölümünden sonra yazar Gazan Han’ın yarlığı ile Selçuklu ülkesi vakıfları nazırlığına tayin edildi. Onun bu görevde ne kadar kaldığı bilinmemekle birlikte bu görevdeyken anlattığı bir olaydan uzun süre bu görevi ifa ettiği anlaşılıyor. Bir müddet Aksaray Kalesi muhafızlığı (kütuval) yaptığı bilinen müellifin eserini kaleme aldığı 1323 yılında ise ne işte bulunduğuna dair bir kayıt bulunmamaktadır. Ölüm tarihi de kesin olarak bilinmeyen Aksarayî’nin öldüğü vakit 75-100 yaşları arasında bir ihtiyar olduğu anlaşılmaktadır 54 . Aksarayî’nin Müsâmeretü’l Ahbâr ve Müsâyeretü’l Ahyâr veya Tezkire-i Aksarayî adlı eseri, İbn Bîbi’nin eserinden sonra Anadolu Selçuklula rı tarihi için en önemli kaynak olup Moğol idaresi altında bulunan Türkiye’nin ve yıkılmaya yüz tutan Selçuklu Devleti’nin bir vekayinamesidir 55 . Eserini Emir Çoban’ın oğlu ve İlhanlıların Anadolu valisi olan Timurtaş’a ithafen h. 723/m. 1323’te kaleme alan müellif, eserini dört kısma ayırmıştır. Birinci kısım Rumi, Arabi, Farisi melik tarihleri hakkında, ikinci kısım peygamberlerle halifelerin ahvalinden, üçüncü kısım Irak-ı Acem ve Anadolu’da hüküm süren Selçuklu sultanlarından, dördüncü kısım İlhanlı hükümdarlarıyla bunların himayeleri altındaki son Selçuklu sultanlarından ve müellifin müşahedelerinden bahseder. Müellif, Anadolu’da divan hizmetlerinde bulunarak birtakım hizmetlere doğrudan ve dolaylı olarak şahit olduğundan eserin özellikle dördüncü bölümü İlhanlı hükümdarı ile onlara tabi olan son Selçuklu hükümdarları bağlamında büyük önem arz eder ve kitabın üçte ikisini bu son kısım teşkil eder 56 . Anadolu’da Moğol istila dönemi için en mühim kaynak olan bu eser, İbn Bibî Selçuknâmesi’nin adeta bir tamamlayıcı cüzü olup Anadolu’nun yalnız siyasi değil, sosyal tarihi bakımından da çok önemli ve zengin bilgileri içermektedir. Aksarayî eserini yazarken İbn Abdürabbih’in el-İkdü’1-Ferid, Kadı Beyzavî’nin Nizâmü’t- Tevârih ve Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâk adlı eserleriyle diğer bazı Selçuknâmelerden faydalanmıştır. Meşhur Os manlı tarihçisi Müneccimbaşı ve Niğdeli Kadı Ahmed Anadolu Selçuklularıyla ilgi li konularda onu kaynak olarak kullanmışlardır. Bir nüshası Ayasofya Kütüphanesi 3143 numarada, ikinci bir nüshası Yeni Cami Kütüphanesi 827 numarada kayıtlı olan bu eserden eski Osmanlı müverrihleri arasında yalnızca müneccimbaşı Ahmed Efendi’nin istifade ettiği görülüyor 57 . Meşrutiyeti müteakip Türkiye’de tarih incelemelerinin derinleşmesiyle birlikte Müsâmeratü’l Ahbar’ın tanınmaya ve kullanılmaya başlandığı görülüyor. Efdaleddin, Halil Edhem, Ahmed Tevhid gibi müellifler eserden mahdut oranda istifade etmişlerdir. Eser, ilk kez W. Barthold tarafından ilim âlemine tanıtılmış ise de Barthold yalnızca Yeni Cami nüshasını tetkik ettiğinden müellifin ismini tespit edememiştir. Sonraki dönemlerde M. Fuad Köprülü, İ. Hakkı Uzunçarşılı ve Z. Velidi Togan gibi çağdaş yazarlar eserden çeşitli vesilelerle istifade etmişlerdir. 1941 yılında Fikret Işıltan bu eserin Almanca özet ve tahlilini neşretmiştir. Eser, ayrıca Osman Turan tarafından neşredilerek 1944 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanmıştır. Son olarak 2000 yılında Mürsel Öztürk tarafından Türkçeye tercüme edilerek yine Türk Tarih Kurumu yayınları arasında basılmıştır 58 . 54 Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü) s. 33-35, 38-39; İsmail Aka, “Aksarayî”, DİA, 2, s. 293; Aksarayî, (M. Öztürk), (Çevirmenin Girişi), s. XV; Özgüdenli, “Tarih”, DİA, 40, s. 64. 55 Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü) s. 28, 46; Aka, “Aksarayî”, DİA, 2, s. 293; Turan, a.g.e., s. 28; Özgüdenli, “Tarih”, DİA, 40, s. 65. 56 Köprülü, “a.g.m.”, s. 389; Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü) s. 31-32; Aksarayî, (M. Öztürk), (Çevirmenin Girişi), s. XVI-XVII; Gordlevski, a.g.e., s. 16; Aka, “Aksarayî”, DİA, 2, s. 293; Özgüdenli, “Tarih”, DİA, 40, s. 64. 57 Köprülü, “a.g.m.”, s. 389-391; Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü) s. 31, 41, 44; Aksarayî, (M. Öztürk), (Çevirmenin Girişi), s. XVI-XVII; Aka, “Aksarayî”, DİA, 2, s. 293; Özgüdenli, “Tarih”, DİA, 40, s. 64. 58 Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü), s. 28-30; Togan, a.g.e., s. 190; Cahen, a.g.e., s. 350; Aksarayî, (M. Öztürk), (Çevirmenin Girişi), s. XIX-XX. I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu 23-25 Ekim 2014 Zonguldak, Türkiye İbn Bibî ve Aksarayî Tarihleri Üzerinden Türkiye Selçukluları Döneminde Tarih Algısı ve Tarih Yazıcılığı Hakkında Bazı Düşünceler 347 b. Tarihçiliği i. Üslubu Aksarayî’nin dili ve üslubu klasik bir İslam-İran tarih yazıcılığı ürünüdür. Eserde olaylar anlatılırken öncelikli olarak Arap-İslam tarihçiliğinin belirgin özelliği olan ayet ve hadisler kullanılmış ve daha çok İran tarihçiliğinin beslendiği şiirsel tarih anlatımı ile kendi döneminin ya da önceki dönemde yaşamış şairlerin şiirleri, emsal olaylar, vecizeler, atasözleri ve deyimler de yeri geldikçe olaylara uydurulmuştur 59 . Müellif, giriş mahiyetinde olan ilk üç kısımda olayları aldığı kaynaklardaki sadeliğiyle nakledip özetlerken, dördüncü kısımda bu üslubundan ayrılarak selefi İbn Bibî gibi İran edebi tarihçiliği ananesine uymak ve edebi kabiliyetini göstermek istemiştir. Bu keyfiyet, eserde çok defa gereken açıklama ve ayrıntının yerini edebi süslemelere bırakmasına sebep olmuştur 60 . Yazar, üslup olarak sözü uzatmayı sevmeyen, ayrıntılardan kaçınan bir tarihçidir. Gereksiz ayrıntı olarak gördüğü konuları atlayarak eserinde bu durumu sık sık dile getirir 61 . Açıkça ifade etmese de bu tür söylemler, tarihsel anlatının teferruata boğulmaması yönündeki düşünceden izler taşıyor. Bununla birlikte, çoğu zaman bu kuralı bizzat kendisi çiğneyerek anlatıyı gereksiz ayrıntılar ve söz sanatları içerisinde boğar. Yazar, birçok yerde hadiselerin ayrıntılarını anlatmak yerine, anlatıyı edebi ayrıntılara boğmayı tercih ediyor. Normal şartlarda birkaç cümleyle anlatılacak basit olaylar sanatsal söylem kaygısıyla uzatıldıkça uzatılmış, sayfalarca yazılmıştır. Bazı yerlerde tarihsel vukuat mecazi ve edebi söylemlerin arasında kaybolur 62 . Bazı edebi söylemler, olayları çok güzel temsil ederken 63 çoğu zaman benzer olaylar için aynı şiirler veya nükteler deyimler kullanıldığı görülür 64 . Aksarayî, tarihsel anlatıyı çoğu zaman mukadderat ve tedbir arasındaki sebep-sonuç bağına iliştiriyor. Eserde sıkça kullanılan felek, kaza, kader, takdir, tedbir ve zaman gibi kavramlar gelişen olayların birinci dereceden belirleyicileri olarak taktim ediliyor. Genel olarak yaşanan hadiseler, feleğin ve zamanın bir oyunu olarak okuyucuya aktarılır. Müellif, birçok kere “gaddar felek”, “hokkabaz felek”, “hilekâr zaman” gibi söylemlerle felek ve zamanı –bugünün arabesk şarkılarında olduğu gibi- dönemin kötü olayları ve musibetlerinin planlayıcısı ve müsebbibi olarak gösteriyor 65 . Ayrıca anlatı çoğu yerde tedbirsizlik kavramına yaslanıyor. Tedbircilik, İbn Bibî de olduğu gibi Aksarayî’de de belirgin bir üsluptur. Yazar, tedbirsizliği kötü olayların ve tarihsel kaderciliğin beslendiği bir mekanizma olarak taktim ediyor 66 . Bununla birlikte, birçok yerde de takdir karşısında tedbirin bir işe yaramayacağının altını çizmekte, böylece tedbir ve takdir arasındaki korelasyonun tarihsel olayları doğrudan etkilediğine inanmış bir tarihçi görüntüsü sergilemektedir 67 . 59 Aksarayî, (M. Öztürk) s. 178. 60 Aksarayî, (O. Turan), (Neşredenin Önsözü), s. 46. 61 “… Hace Nasir Isfehan’dan Alamut kalelerine nasıl düştü? Hülagü o bölgeye nasıl geldi ve ne şekilde Alamut’a elçiler gönderdi? Hace Nasir elçilerle nasıl gizli olarak anlaşıp Hülagü’nün yanına gitti? gibi konular sözü uzatacağı düşünülerek buraya alınmadı.” (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 37-38.) Ayrıca bkz. Moğol şehzadesi Mengü Timur’un Memlüklere karşı gerçekleştirdiği bir savaşı anlatırken (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 105) Ahmed Teküdar (1282- 1284)’ın Memlüklere gönderdiği mektup konusunda (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 107), Samagar Noyan’ın Konya seferini aktarırken (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 185) Gazan Han’ın Şam seferini aktarırken (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 224) ve Nizameddin Yahya’nın faaliyetlerini aktarırken. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 210. 62 Selçukluların Yahudi kökenli vezirinin öldürülmesi meselesini anlatırken. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 130-135. 63 Mesela bkz. Moğol ve Türkmen orduları arasındaki mücadele hakkında aktardığı şiir. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 140. 64 Eserde farklı sayfalarda geçen aynı şiir, atasözü ve söylemleri karşılaştırınız: Aksarayî, (M. Öztürk), s. 18, 97; s. 49, 175; s. 58, 151, 201; s. 100, 178, 201; s. 132, 254; s. 136-153; s. 139, 225. 65 Bkz. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 54, 82, 148, 190, 216. 66 Mesela Hülagü’nün Bağdat seferi ile ilgili bahiste Abbasi halifesinin tedbirsizliği yüzünden Bağdat’ın işgal edilebildiğini yazar. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 38. Ayrıca bkz. Tuğracı Baba Şemseddin’in faaliyetleri konusunda s. 47. 67 Mesela Muineddin Pervane’nin Moğollarca ihanete suçlanması ve öldürülmesi bahsini anlatırken Şemseddin İsfehanî’nin şu şiirini örnek verir: “Takdir kabzasından ayrılan her ok’tan tedbirle nasıl sakınılabilir?” (Aksarayî, (M. Öztürk), s. 89-90) ve Argun ve Ahmed Teküdar arasındaki mücadelede sonuncuyu destekleyen Sahib Şemseddin ’in sonunu anlatırken. Aksarayî, (M. Öztürk), s. 113. Ayrıca bkz. s. 56. Yüklə 127,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|