İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

çıxmasmı  t o ’min  c tm o k   moqsodiio  oniarı  müvafiq  müdaüo 
vasıtolorilo  tochiz  e tm o k   vo  oniarın  müdafio  qabiiiyystini 
güclondirm oyin  zoruriliyi 
idcyasına 
torol'dar  çıxırdii.ü 
L akin  m tiharibodon  sonra  b o rq o ra r  olunm uş  beynəlxalq 
m ünasibotlorin 
oksino 
o lara q  
suverenliyi 
tanınmayan 
ölkolorin  h ö k u m o tlo rin o   yardım   göstorm ok  işi  müoyyon 
çotinliklorlo  qarşılaşırdı.  Eyni  z a m a n d a ,  bu  respublikaların 
bcynolxalq  birlik  torofindon  ta n ın m a sın a   m a n e   ola  bilocok 
"Vafıid  vo  bölünm oz  Rusiya"  ideyası  artıq  ycni  yaranmış 
ş  raitdo  öz  ohomiyyotini  itirmişdi.  Bu  idcya  torofdarla- 
rının  iimidlori  özünü  d o ğ ru ltm ad ı.  Mohz  b u n a  göro  do 
hadisolorin  belo  s ü r ’otlo  inkişaf  etdiyi  dövrdo  Azorbaycan 
vo  G ü rc ü s ta m n   müstoqilliyinin  tanınm ası  toxirosalınmaz 
mosoloyo  çcvrildi.
Bu 
m oqsodlo 
1920-ci 
il 
y anva rın  10-da 
Böyük
B ritaniyanın 
toşobbüsü 
ilo 
P aris 
sülh  konfransı  Ali
Şıırasının  sessiyası  çağırıldı.  Scssiyada  İngiltoro,  Fransa 
vo  İtaliyanın  h ö k u m o t  başçıları  vo  xarici  işlor  nazirlori,
ABŞ 
vo 
Y a p o n iy a 
to ro fin d o n  
iso 
onların 
süih
k o n fra n sın d a k ı 
nüm ay o n d o lo ri 
vo 
Parisdoki 
sofirlori 
iştirak  ed ird ilo r.  K c d ’o rsc d o   keçirilon  scssiyada  Conubi 
Q a fq a z  
re s p u b lik a la rı 
pro b lcm i 
gcniş  vo 
hortorofli
m üzakiro  e d i l d i . 11
Q a f q a z d a   voziyyot  h a q q ı n d a   otraflı  m o ’lumat  vcron 
B ritaniya  baş  naziri  bolşeviklorin  Xozoro  doğru  irolilo- 
diyini,  D e n ik in i  d a r m a d a ğ ı n   cdilocoyi  vo  X oz or  donizinin 
tutu la cağ ı  h a ld a  
o n la rın   tü rk lo rin   köm oyino 
ümid  edo
bilocoklorini  ( b u r a d a   T ü rk iy o d o   başlanm ış  vo  M.  Kamalın 
başçılıq  ctdiyi  h o ro k a t  n ozordo  t u t u lu r )   qeyd  etdi.  Bu 
lıalda  Q a f q a z   dövlotloıi  çıxılmaz  voziyyotdo  qalacaqları
bildirildi. 
B u n a  g ö ro   do  D .  L loyd-C orc  bu 
dövlotlorin
silalı  vo 
horbi  s u r s a tl a   tochiz  o lu n m a s ın ın  
on  sorfoli
varia n tın ı  işloyib  h a z ır la m a ğ ı  toklif  ctdi.  O n u n   toklifilo 
Ali  Şura  q o r a r   qo b u l  etd i.  Q o r a r a   uyğun  o laraq  horbi 
ck s p e rtlo r  Q a f q a z   rc s p u b lik a la rın a   k ö m o k   etm ok  üçün 
tokliflor 
h a z ır la m a lı 
idilor. 
L l o y d -C o rc u n  
boyanatım 
tam am ilo   m ü d a f i o   e d o n   Jorj  K le m a n s o   Q a f q a z   işlorindo 
böyük  tocıü b o si  o la n   Britan'ıya  n ü m a y o n d o lo ri  torofindon
"Qafqaz 
re sp u b lik a la rın a  
kömok 
etm ok 
h aq q ın d a ” 
m e m o ra n d u m   haz ırlan m asım n   zoruriliyini  qeyd  ctd i.12
AIi  Ş u ra m n   g ü n d ü z   iclası  Lloyd-Corc  vo  K lem ansonun 
iştirakı  o lm a d a n   xarici  işlor  nazirlori  soviyyosindo  davam 
etdirilirdi.  İngiltoro  xarici  işlor  naziri  Lord  Kerzonun 
toklifilo  Q a fq a z   rcspublikalarına  münasibot  probleminin 
siyasi  to ıoflori  m ü zak iro   cdildi.
Öz  çıxışında  K e rz o n   Lloyd-Corcun 
Azorbaycan  vo 
G ü rc ü s ta n ın  
müstoqilliyinin 
tanınması 
mosolosini 
ASi 
Şuranın  gündoliyino  salm aq  niyyotindo  olduğunu  bildirdi. 
"Erm onı  mosolosino"  goldikdo  iso  onu  "Türkiyo  mosolo- 
silo"  bir  yerd o   həll  etm ok  nəzordo  tutu lu rd u .  Xarici 
işlor 
nazirlori 
A zorbaycan 
vo 
G ü rc ü sta n a  
üçtorofli 
tohlüko  ilo  bağlı  eyni  fikirdo  olduqlarını  bildirdilor.13 
Nazirlor,  ovvolon,  bolşcvik  Rusiyası  qoşunlarının  conuba 
doğru 
irolilomosini, 
ikincisi, 
gcri 
çokilon 
Denikin 
q o şu n larım n  
bu 
re spublikala ra 
soxula 
bilocoyini 
vo 
üçüncüsü,  Rusiya  ilo  sazişo  osason  bu  rcspublikalara 
daxil 
ola 
bilocok 
kam alçıları 
nozordo 
tu tu rd u la r. 
Voziyyotin  b ö hra nlı  olması  noticosindo  Azorbaycan  vo 
G ü rc ü s ta n   h ö k um otlori  köm ok  üçün  A n t a n t a   ölkolorino 
m üraciot  ctdilor.
Bu  xahişlor  b aro d o   Ali  Şuraya  m o’lum at  vcron  Kcrzon 
A zorbaycan  vo  G ü rc ü s ta n ın   d c -fa k to   dorhal  tanınm ası 
toklifini 
iroli 
s ü rd ü . 
V ersal 
k o nfransında 
yaranm ış 
voziyyot 
rcal 
foaliyyot  göstoron  dövlotlorin  tanınması 
üçün 
zo ru ri 
olan 
bü tü n  
şortlorin 
olm asından 
xobor 
v erirdi.  Y alnız  bir  tokan  lazım  idi,  bu  tokanı  iso  sülh 
k o n fra n sın ın   nüm ayondosi,  B ritaniya  işlor  naziıi  Lord 
K crzon  v e r d i . 14
K c rz o n u n  
fikrinco, 
B ritaniya 
qoşunlarının 
Q afqaz 
h ü d u d l a n n a  
daxil 
olması 
M u d ro s  barışığından 
sonra 
İngiltoro  h ö k u m o tin o   çox  böyük  üstünlüklor  verirdi.  Bir 
qodor  so n ra ,  y an v a rın   11-do  L ord  K erzonun  toklifilo 
m ü tto fiq lo rin   Ali  Şurası  aşağıdakı  m ozm unda  qorar  qobul 
ctdi:  " M ü ttofiq  v o   birloşmiş  dövlotlor  A zorbaycan  vo 
G ü rc ü s ta n  
hö k u m o tlo rin i 
d e - fa k to  
soviyyosindo 
birgo 
tanıyırlar".15

---

ABŞ 
v ə  
Y a p o n iy a  
n ü m a y ə n d ə lə ri 
biidirdilər 
ki, 
A z ə rb a y c a n   v ə   G ü r c ü s t a n ı n   ta n ın m a sı  a k tı n a   qoşulmaq 
üçün  o n la r  öz  h ö k u m ə t l ə r i n i n   r ə ’yini  öyrənm əlidirlər.1 
A z  so n ra  Y a p o n iy a  A li  Ş u ran ın   11  y a n v a r  tarixli  qərarına 
q oşuldu.  A m e r ik a   B irləşm iş  Ş ta tla rı  rə sm i  olaraq  qərara 
q o şu lm a q d a n   im tin a   etdi.  A B Ş -m   bu  q ə r a rı  müxtəlif 
səbəblərlə  izah  edilirdı.  M ə s ə lə n ,  A m e r ik a   hökuməti 
Q a fq a z d a   Böyük  B ritan iy an ın   n ü f u z u n u n   güclənm əsindən 
qorxurdu. 
Eyni 
z a m a n d a  
sülh 
k o n fr a n s ın m  
yekun
m ə rh ə lə s in d ə   ABŞ  v ə   o n u n   A v r o p a   m ü t tə fiq lə ri  arasında 
ciddi  ixtilaflar  yaran m ışd ı.  G ü m a n   e tm ə k   o la r  ki,  ABŞ-ın 
A z ərb ay c an ın   m üstəqilliyini  ta n ı m a q   istəm əm əsi  təkeə 
In g iltə rə -A m e rik a   ziddiyyətlərinin  nəticəsi  deyildi.  Ame- 
rika 
s e n a tın ın  
V e rsal 
m üqaviləsini 
təsdiq 
etməməsi, 
Vilson  h ö k u m ə tin in   h ə y a ta   keçirdiyi  geniş  beyııəlxalq
ə m ə k d a ş h q   siyasətinin  və  ü m u m iy y ''tlə  Vilson  siyasətinin 
b ü tö v lü k d ə  tən q id i  ABŞ-ın  Q a f q a z   siyasətinə  də  öz
t ə ’sirini  g ö stərd i.
Y anvarın  13-də  ABŞ-ın  P a ris d ə   səfiri  Valles  İngiltərə 
və  F r a n s a n m   A z ərb ay c an   və  G ü r c ü s t a n m   müstəqilliyini 
d e -fa k to  
ta m m a s ı 
və 
o n la ra  
yard ım  
göstərməyə 
h az ırlaşm aları  b a r ə d ə   V a şin q to n a   m ə ’lu m a t  verdi.
ABŞ-ın 
F rarisa dakı 
səfirliyinə 
cavab 
m əktubunda 
deyilirdi  ki,  Birləşmiş  Ş ta tla r  İn g iltə rə   və  F ransam n 
Q a fq az  d ö v lə tlə rin ə   kö m ək   e tm ə k   ideyası  ilə  razılaşsa 
da,  o n la rın   m üstəqilliyinin  t a n m m a s m ı  R usiyam n  dağıl- 
m asının  başlanğıcı  kimi  qiym ətləndirir.
B u n u n la  yanaşı,  yanvarın  19-da  m ü ttə fiq lə r  tərəfindən 
E rm ə n is ta n ın   müstəqilliyinin  tan ın m asım   ABŞ  heç  do 
R usiyam n  dağılm ası  kimi  q iy m ətlə ndirm ədi.  Nəticədə,
1920-ci  il  ap relin   23-də  A B Ş   d e -fa k to   o la ra q   Erm ənistanı 
tanıdı.
Y a n v arın   15-də  A z ə rb a y e a m n   və  G ürcüstanın  nüma 
yəndələri  F r a n s a   X a rici  İşlər  Nazirliyinə  d ə ’vət  olundular. 
A z ərbaycan 
(Ə .T o p çu b a şo v  
və 
M .M əhərrəm ov) 
vo 
G ü rc ü s ta n  
(İ.S ere te li 
və 
Z.A valov) 
nümayəndələri 
Nazirliyin  birinci  k a tibi  Jül  K am bon,  İngiltərə  nüma- 
yəndəsi  Filip  K e r r   və  İtaliya  nüm ayəndəsi  Markiz  de
la  T o r r e t a   t ə r ə f i n d ə n   q ə ’bul  e d ildilə r.17  Jül  K a m b o n  
A z ərb ay c an m   Ali  Ş ura  üzvləri  və  m ü ttə fiq q   d övlətlər 
tə rə fin d ə n  
d e - f a k t o  
ta n m m a s ı 
h a q q ın d a  
Paris 
sülh 
ko n fransının  rəsm i  q ə r a r m ı  Ə .T opçubaşova  təqdim   etdi. 
A zərb ay c an   və  G ü rc ü s ta n   n ü m a y ə n d ə lə rin i  təbrik  ed ə n  
K a m bon 
bildirdi 
ki, 
b u n d a n  
sonra 
Azərbaycan 
və 
G ü rc ü s ta n  
m ü s təq il 
döv lətlər  kimi  bu  və  ya 
digər 
m əsələ lə rin 
h ə llin d ə  
rəsmi 
şəkildə 
Sülh 
kon fran sın a 
m ü rac iət  e d ə   bilərlər.  Bu  vax td an   e ’tib arə n   h ər  iki  ö lkə 
rəsmi  şə k ild ə   Ali  Ş u ra  ilə  əlaqə yə  girə  bilər,  həm çinin 
öz  e h t i y a c la n n m   q e y d ə   alınmasını,  q an u n i  h ü q u q larım n  
və  k o n f r a n s m ın   ic laslarında  b ə ra b ə r h ü q u q lu   üzvlüyünün 
t ə ’m in  o lu n m a sım   tə lə b   e d ə   bilər.
B u n d a n  
əlavə, 
K a m b o n  
həm çinin 
bildirdi 
ki, 
bu 
dövlətlərin  h ö k u m ə tlə rin in   ta nınm ası  ak tı  onların  Rusi- 
y adan  ayrılm ası  fa k tın ın   tan ın m ası  ilə  bir  vaxtda  baş 
v e rm ə lid ir.18  S o n ra   K a m b o n   n ü m a y ə n d ə lə rin   xahişi  və 
təkliflərini  d inlədi.  A z ərb ay c an   C üm huriyyəti  a d ın d a n  
çıxış  e d ə n   Ə .T opçubaşov,  A z ə rb a y c a m n   siyasi  quruluşu 
h a q q m d a   qısa  m ə ’Ium at  v e r ə r ə k   qeyd  e td i  ki,  A zərbaycan 
C ü m huriyyəti  böyük  d övlətlər  tə rə fin d ə n   həm   köm ək, 
həm   d ə   ö z ü n ü n   d e-y u re  ta n m m a s ım   gözləyir.
Y a n v a rın  
15-də 
V e rs a ld a  H ə rb i  ek sp e rtlə r 
Şurası
A z ə rb a y c a n a   v ə   G ü r c ü s t a n a   hərbi  k ö m ə k   göstərm ək lə 
bağlı  m ə s ə lə lə ri  m ü z a k i r ə   etdi.  Ş uranm   işində  iştirak 
e tm ə k   ü ç ü n   B öyük  B ritan iy an m   hərbi  naziri  U .  Çörçill, 
B ritaniya 
im p eriy a 
ordusu  baş 
q ə r a rg a h ın m  
rəisi
fe ld m a rş a l  Q .  V ilson,  adm irallığın  birinci  lordu  U .  L anq, 
lord -a d m iral 
A . 
Bitti 
və başqa la rı 
t ə ’cili 
o laraq
L o n d o n d a n   P a r i s ə  
gəldilər.19
Y a n v a rın   16-da  hərbi  e k sp e rtlə rin   işi  davam   etdirildi. 
H ərbi  e k s p e r t lə r i n   iclasm a  J.K le m a n so   sədrlik  edirdi. 
Bir  g ü n   əvvəl  A z ə rb a y c a n   v ə   G ü rc ü sta n   n ü m ayəndə lərilə 
cö rü şən   J .K le m a n s o ,  J.K a m b o n d a n  
Q a fq azd a  vəziyyət 
h a q q ın d a   m ə ’l u m a t   v erm əyi  xahiş  etdi.  Q a fq az  respub- 
likalarının  m ü d a f i ə   qabiliyyəti  h aq q ın d a   iclas  iştirakçı- 
larına  m ə ’lu m a t  v e r ə n   J .K am b o n   qeyd  etdi  ki,  o nlar 
maliyyə,  h ərb i  v ə   d igər  y ard ım lara  ciddi  ehtiyac  hiss

---