Iii. Uluslararasi

718

III BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ

TÜRK DÜNYASI MƏDƏNİ İRSİ SİMPOZİUMU

çözüme kavuşturulması sağlandı (Saydam, 1997: 194). Ekonomik olarak devlete yük 

getirmesine  rağmen  şartlar  oluştuğunda  muhacirlerin  yerle  ilgili  talepleri  yerine 

getirildi  (BOA. A. MKT. NZD-314/65).

Geçici  iskâna  tabi  tutulan  Çerkes  muhacirleri  ciddi  sağlık  meseleleri  de 

yaşamışlardı. Devlet muhacirlerin bu meseleleri ile yakından ilgilenmiş. İstanbul’da 

hastalanan erkekler Gurebâ Hastanesi’nde tedavi olurlarken, kadınlara ise Yenibahçe 

Hastanesi’nde  bir  koğuş  tahsis  edildi.  Ama  muhacirlerin  yoğun  olarak  bir  arada 

ikamet  ettikleri  yerlerde  salgın  hastalıkların  önüne  geçilemedi.  Nitekim  1860’da 

muhacirler arasında tifo hastalığının yaygınlaşması üzerine devlet mümkün olduğu 

kadar muhacirlerin kalıcı iskân yerlerine sevkini hızlandırmaya çalıştı (İpek, 2006: 

43, Saydam, 1997: 127) .  

Kafkasya’dan  sürgün  edilen  muhacirlerin  sayısı  çok  fazla  olduğundan 

ihtiyaçlarının  karşılanması  çoğu  zaman  tam  anlamıyla  mümkün  olmamaktaydı. 

Ancak  Muhacirin  Komisyonu’nun  kurulmasıyla  karşılaşılan  meselelerle  daha 

yakından ilgilenilip çözüme kavuşturmaya başlanmıştı. Ama bütün çabalara rağmen 

muhacirlerin ihtiyaçlarının karşılanamadığı zamanlarda halktan yardım toplanması 

yoluna da gidilmiştir.

Yaşanan  sürgün  olayından  en  çok  zararı  görenlerde  şüphesiz  çocuklardı. 

Sürgünle İstanbul’a gelen kimsesiz çocuklar alınan bir karar ile toplatılarak değişik 

eğitim kurumlarına gönderilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda 222 kimsesiz çocuk 

toplanmış,  bunların  34’ü  Mekteb-i  Sanâyi’nin  birinci  sınıfına,  188’i  de  Tophane-i 

Amire’nin yedinci ve sekizinci sınıflarına yerleştirilmişlerdi (BOA. Y. A. HUS- 169/30). 

Böylece çocukların tamamı olmasa bile bir kısmı sefaletten kurtarılmıştır.  

Geçici iskân bölgelerinde yaşanan büyük meselelerden birisi de Kafkasya’dan 

habersiz  muhacir  gelmesiydi.  Normalde  Osmanlı  Devletine  muhacir  nakli  Çarlık 

yönetimi  ile  istişare  edilerek  yapılmaktaydı.  Fakat  zaman  zaman  habersiz  olarak 

muhacirlerin  gelmesi  hem  hükümet  için  hem  de  muhacirler  için  en  büyük 

meselelerden birisi olmuştu. Bunun üzerine Rusya’nın Petersburg elçiliğine, Hariciye 

Nezareti  tarafından  gönderilen  bir  telgrafta  yaşanan  sıkıntılardan  bahsedilip,  hiç 

olmazsa bundan sonra gelecek muhacirlerin geliş zamanlarının birkaç ay önceden 

Osmanlı  memurlarına  bildirilmesi  gereğinin  Rus  hükümetine  haber  verilmesi 

elçiden istenmiştir (BOA. Y. A. HUS-175/26).  Bu uyarının dikkate alınması sonrasında 

Çarlık Hükümeti elçiliği aracılığıyla muhacir nakillerini önceden Hariciye Nezaretine 

bildirmesiyle  gerekli  tedbirlerin  zamanında  alınması  sağlanmıştır.  Sonuçta;  başta 

İstanbul  olmak  üzere  Trabzon  ve  Samsun  gibi  geçici  iskân  bölgelerinde  hem 

muhacirlerden  hem  de  yönetimden,  halktan  kaynaklanan  değişik  sıkıntılar  ve 

meseleler yaşanmıştır. 

c- Muhacirlerin Kalıcı İskan Bölgelerinde Yaşadıkları Meseleler;

Çerkes  muhacirlerinin  kalıcı  iskân  bölgelerine  sevkleri  yapılmadan  önce 

gönderilecekleri yerde yeterli arazinin olup olmadığı araştırılır ve ona göre nakilleri 

gerçekleştirilirdi. Bunun için gerek Muhacirin Komisyonu gerekse ilgili nezaretler 

kalıcı  iskân  bölgelerinin  idarecileri  arasında  yazışmalar  yapıldıktan  sonra  nakiller 

yapılırdı.  Bazen  yerel  idareciler  arazi  durumunu  tam  araştırmadan  Muhacirin 

Komisyonu’na  yanlış  bilgiler  verdikleri  için  meseleler  de  yaşanmaktaydı.  Bu  gibi 

durumlar  muhacirler  arasında  karışıklıklara  sebep  olduğundan  görevlileri  de 

telaşlandırırdı (BOA. Y. A. HUS.175/112).    

Anadolu  coğrafyasında  Çerkes  muhacirleri  için  kalıcı  iskân  yeri  olarak  tespit 

---

719

III BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ

TÜRK DÜNYASI MƏDƏNİ İRSİ SİMPOZİUMU

edilip  gönderilen  yerler  özellikle,  Samsun-Hatay  hattında  göçlerin  yaşandığı 

dönemdeki nüfus yapısı Çerkes muhacirlerle Osmanlı Devleti lehine dengelendi. 

İstanbul, Düzce, Adapazarı, Hendek, Samsun (Çarşamba), Çorum, Tokat, Amasya, 

Kayseri  (Pınarbaşı),  Sivas,  Kahramanmaraş  (Göksun),  Osmaniye,  Adana,  Mersin, 

Balıkesir  (Gönen,  Manyas,  Bandırma),  Çanakkale,  Van  (Ahlat)  ve  Bingöl  Kafkas 

muhacirlerin yoğun olarak yerleştirildikleri yerler olmuştur (Düzenli, 2006: 68)

Anadolu’da kalıcı iskân yerlerindeki ilk yerleşmeleri oluşturan Kafkas muhacir 

yerleşim yerleri esas itibarıyla şöyle bir hat üzerinde oluştuğu gözlemlenmektedir. 

Birinci  hat:

  Sinop,  Samsun,  Çorum,  Amasya,  Tokat,  Sivas,  Yozgat,  Kayseri, 

Kahramanmaraş çizgisini izleyen ilk yerleşim bölgesi; Hatay’da Türkiye Cumhuriyet’i 

topraklarından çıkarak bugünkü Suriye ve Ürdün topraklarında devam etmektedir. 

Bu hattın çevresindeki Muş, Kars, Adana vb. illerde de bulunmaktadır. İkinci bir hat 

ise yine kabaca Güney Marmara yöresindeki Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Eskişehir, 

Bilecik, Kocaeli, Adapazarı, Düzce illeri boyunca uzanmaktadır. Buna hattın dışında 

Kütahya, Afyon, Konya, Aydın vb. illerde yer yer küçük Kafkas muhacir köylerine 

rastlanmaktadır.  (Polatkan,  1987)  Buralardan  Amasya,  Sivas,  Bursa  Eskişehir  ve 

Kütahya bölgelerine daha çok Çerkes muhacirleri, Ankara, Konya,  Adana, Amasya 

illerine  ise  Çerkeslerle  karışık  daha  çok  Noğay  muhacirleri  yerleştirilmiştir  (Bice, 

1991: 54, Habicoğlu, 1993: 163, Göktepe, 2007: 65).  

Muhacirler  kalıcı  iskân  edilmek  üzere  yerleştirilecekleri  bölgeye  sevk 

edildiklerinde kimi zaman biraz gecikmeli olarak iskânları gerçekleştirilirdi. Bu da 

kalıcı iskân bölgelerinde karşılaşılan ilk meselelerdendi. Çünkü muhacirler için ayrılan 

arazinin  veya  ikamet  yerinin  henüz  hazırlanmamasından  kaynaklanan  bu  durum 

ciddi  bir  meseleydi.  Muhacirlere  iskan  yerleri  hazırlanıncaya  kadar  geçici  yerler 

temin edilir ya ailelerin yanına misafir olarak verilir ya da han, medrese gibi yerlerde 

barındırılırdı. Nitekim Ankara’ya kesin iskân için gelen iki Çerkes muhacir kafilesi 

medrese ve hanlara yerleştirildi. Fakat bütün meseleleri çözümlenmiş olmuyordu. 

Çünkü  muhacir  nizamnamesine  göre  misafir  bulunanlara  ve  yerleştirildiği  halde 

henüz ürün elde edemeyenlere yevmiye verilmesi gerekmekteydi. Bunun üzerine 

bu  muhacir  kafilelerinin  geçici  iskânlarının  gerçekleştirilmesi  ve  onlara  yetecek 

miktarda  buğday,  un  ve  diğer  zahirenin  verilmesi  Ankara  valiliğine  bildirilip 

gerekenin yapılması istenmiştir (BOA. A.MK T . UM-374/77).    

Muhacirler,  kendileri  için  tespit  edilmiş  olan  kalıcı  iskân  yerlerine  erken 

yerleştirilmemeleri en çok şikâyet edilen konuların başında gelmekteydi. Bu konuda 

en çok devlet görevlileri suçlandığı gibi reva gördükleri bu muameleden kurtulmak 

için de yetkili mercilere şikâyetlerde bulunmuşlardır (BOA, Y. MTV-2/11) . 

Bunun  yanında  kalıcı  iskân  yerlerine  gönderilen  bazı  muhacirlerde  ikamet 

yerlerini gördükten sonra oraya yerleşmeyi kabul etmeyerek hükümet yetkililerine 

zorluklar çıkarırlardı. Çünkü muhacirler Kafkasya’da geldikleri yerlerin fiziki şartları ile 

iskân edilecekleri mahallerin fiziki şartlarının birbirinden tamamen farklı olduğunu 

ileri  sürüyorlardı.  Dolayısıyla  yerlerini  beğenmeyen  birçok  muhacir  kendilerine 

iskan edilen yerleri terk etmişlerdir.

Nitekim bugün Türkiye’nin en zengin ve verimli toprakları haline gelmiş olan 

Çukurova,  Düzce,  Adapazarı,  Çarşamba  ve  Bafra  ovaları  gibi  bataklık  alanlara  o 

dönemde yerleştirilen Çerkes muhacirlerinin çoğu buralarda sıtma ve diğer bulaşıcı 

hastalıklar sonucunda kitleler halinde yok oldular. Çerkes muhacir için kurulan veya 

kendileri tarafında oluşturulan köyler ve kasabaların bazıları 20-30 sene sonra birer 

mezarlık konumuna geldi (Berkok, 1958: 529). Günümüzün bereketli, geçmişin ise 

---