Ijtimoiy fanlar fakulteti umumiy psixologiya kafedrasi

1.3. Xotira rivojlanishining yosh bosqichlari.
Inson voyaga yetishi davomida unga kerak bo’lgan barcha individual bo’lgan xususiyatlari shakllanib boradi. Xotira ham yoshga bog’liq bo’lgan davrlarda rivojlanadi. Aynan bolalikda inson miyasi rivojlana boshlaydi, shakllanadi va sayqallanadi. 2 va 5 yoshgacha bo’lgan paytdan juda ko’plab axborotlarni qabul qiladi. Ken Robinson tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, bolalar ijodiy-kreativ fikrlash bo’yicha bog’chadaligida 84 % li natijani ko’rsatdi. Ammo maktabga borayotgan 2-sinf o’quvchisida bu ko’rsatkich 10 % ga tushib qolgan. Chaqaloqning miyasi ma’lum paytda juda tez o’zlashtira oladi. Ayniqsa, dastlabki 10 yil ichida bolalar mana shunday imkonlar makonida ulg’ayishadi.
Deklarativ xotira hayotning dastlabki 2 yilida juda tez rivojlanadi; ushbu yoshdagi chaqaloqlar ko'p jihatdan kognitiv rivojlanishning dalillarini namoyish etishadi (masalan, ko'paygan) diqqat, tilni o'rganish, bilimlarni oshirish). Miyaning rivojlanishida chaqaloqlarda yashirin xotira aniq farqi bor. Yopiq xotira miyada erta rivojlanayotgan xotira tizimi tomonidan boshqariladi va u juda erta mavjud bo'lib, uni erta pishishi bilan izohlash mumkin. striatum, serebellum va miya sopi, bularning barchasi yashirin o'rganish va xotirada ishtirok etadi. Aniq xotiraning rivojlanishi miyada keyinchalik rivojlanayotgan xotira tizimiga bog'liq bo'lib, 8 yoshdan 10 oygacha yetuklikka erishadi.
Ba'zi dalillar 3-4 yoshdan o'spirinlikgacha ishlaydigan xotira ko'rsatkichlarining chiziqli o'sishini ko'rsatadi.
Yetti yoshli bola asosan tashqi tomondan yorqin va emosional jihatdan ta’sirli voqea, tasvir, hikoyalarni eslab qoladi. Lekin maktab hayoti shundayki, boshidanoq bolalardan materialni ixtiyoriy eslab qolish talab etiladi. O‘quvchilar kun tartibi, axloq qoidalari, uy vazifalarini maxsus eslab qolishlari, keyin esa ularga rioya etishlari lozim. O‘quv materialini eslab qolish alohida bilimni talab etadi. Usiz o‘quv xotirasi zaif va tartibsizligicha qolaveradi. O‘quvchi maxsus aniqlash, guruhlash va taqqoslashni talab etuvchi narsani bevosita eslab qolishga harakat qilayotganida bu «yomon xotira» pand beradi. O‘quv materiali bilan ishlash usullarining shakllanishi «yaxshi xotira»ni yanada samaraliroq tarbiyalash yo‘li sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda nutq ustida ishlash kabi xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlaridan oqilona foydalanish lozim. Aniq bir material bilan ishlashda ham shunday. Avtobiografik xotiralar faqat shaxsiy ahamiyatga ega voqealar sodir bo'lishi mumkin bo'lgan go'daklarda o'zlik hissi paydo bo'lgandan keyingina shakllana boshlaydi. O'zini his qilishning dalillari hayotning ikkinchi yilining oxiriga kelib, 21 yoshdan 24 yoshgacha bo'lgan davrda rivojlanadi. Kognitiv o'zini rivojlantirish yangi xotirani yaratadi, undan xotiralarni tashkil qilish mumkin.
Xotira rivojlanishi butun umr davom etadigan jarayon sanaladi. Bunga quyidagi faktlar orqali amin bo’lish mumkin.
Gyote 81 yoshda – Faust asarini yozgan.
Jamol Kamol 50 yoshidan boshlab ingliz tilini 5 yil davomida repititorlarga borib o’rgangan.
Zigmund Freyd – 80 yoshida “Psixoanaliz ” asarini yozib tugatgan.