Ijtimoiy fanlar fakulteti umumiy psixologiya kafedrasi

1.2. Xotirani tadqiq etishning zamonaviy yondashuvlari.
Inson xotirasini tadqiq etish, qonuniyatlaarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinmasi , hatto xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib qoladi va ma’lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, insonga tabiat, jamiyat, koinot to’g’risida ma’lumot, xabar,axborot va taassurot to’plash imkonini bajaradigan hamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.
Shu nuqtai nazardan biz so’nggi tadqiqotlarga nazar tashlashimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. O’tgan asrning 70-80- yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilish tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning
80- yillarida nemis ruhshunosi German Ebbingauz “sof ” xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq bo’lmagan holda izlarning esda olib qolish jarayonini tadqiq etishning yangi uslubini taklif qilgan. Ma'nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chizig’iga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish predmeti sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi tog’risidagi muammolarga mohiyat jihatidan mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.
Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi bog’lanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tug’dirdi. Ana shunday qilib, ushbu bog’lanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-sharoitlar, shuningdek, bog’lanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi holatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi.
I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va uning asosiy qonunlari xotiraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib qoldi. Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-1934).
L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda xotiraning yuksak shakllari ruhiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib chiqish jihatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab, mohiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab berdi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar ham xotira bo’yicha ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga bog’liqligini yoritdilar, murakkab materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq bo’ldilar.
Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga erishgandan qat'i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning holatlari va hodisalar tabiati noma'lumligicha qolavergan. Bu fan tarmog’ida uzilishlar bir necha davr hukm surib kelgan. Mazkur holatning turli shaklda talqin qilish mumkin, lekin hech mahal uni saqlash tog’risida mulohaza yuritib bo’lmaydi.
Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va unutishning asosida yotuvchi mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar o’tkazila boshlandi. Quyida ana shu masalalar tog’risida mulohaza yuritiladi hamda ilmiy-amaliy jihatlari yuzasidan dalillar keltiradi.
Donald Norman va Nensi Vo modeli ikkita xotira tuzilmasini aniqlaydi: birlamchi xotira, u hozirgi vaqtda odam foydalanadigan vaqtinchalik ma'lumotni va ma'lumotni uzoq vaqt saqlaydigan ikkilamchi xotirani o’rgandilar.
Richard Atkinson va Richard Shiffrin modeli uchta xotira strukturasini ajratib ko'rsatadi: hissiy do'kon yoki hissiy tizimdan keladigan, qisqa vaqt davomida saqlanadigan ma'lumotlarni o'z ichiga olgan sensorli xotira; qisqa muddatli saqlash, cheklangan miqdordagi ma'lumotni sensorli xotiradan uzoqroq vaqt davomida saqlaydi, u uzoq muddatli xotira bilan ma'lumot almashinuvini tartibga soluvchi jarayonlarni o'z ichiga oladi; uzoq muddatli xotira , bu uzoq vaqt yoki doimiy ravishda katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlaydi. Atkinson va Shiffrin bu omborlarni o'ziga xos psixologik tuzilmalar sifatida emas, balki faraziy, aqliy model sifatida ko'rishgan va xotira faoliyatini tushunishga yordam beradi .
Fergus Craik va Robert S. Lokhart tomonidan 1972 yilda ishlab chiqilgan ishlov berish darajalari modeli. Xotira ogohlantiruvchi ma'lumotni qayta ishlash funktsiyasidir. Xotira ma'lum miqdordagi xotiralarni o'z ichiga olmaydi. Axborot saqlanadigan xotira darajasi qayta ishlash jarayonlariga bog'liq. Axborotni qayta ishlash darajasi qanchalik chuqur bo'lsa, ushbu ma'lumotni xotirada saqlash shunchalik uzoq davom etadi. P. I. Zinchenko ishlov berish darajasi xotiraga qanday ta'sir qilishini eksperimental tarzda ko'rsatdi.
Alan Baddlining ishchi xotira modeli . Ishchi xotira uzoq muddatli xotiraning bir qismi bo'lib, qisqa muddatli xotirani o'z ichiga oladi. Ishchi xotira faqat uzoq muddatli xotiradan faol qayta ishlanayotgan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Ishchi xotirada vizual-fazoviy eskiz, fonologik halqa, kognitiv jarayonlarni muvofiqlashtiruvchi markaziy ijro etuvchi organ (turli manbalardan keladigan ma'lumotlarni ulash va diqqatni boshqarish), epizodik bufer va boshqa quyi tizimlar mavjud. Vizual-fazoviy eskizni tashkil etuvchi hissiy jarayonlar, shuningdek, Baddli xotira modelidagi fonologik sikl Fergus Kreyk va Robert Lokhartning ishlov berish jarayonlari sifatida qayta ishlash darajalari modelida ko'rib chiqiladi.
Karl Gustav Yung kontseptsiyasida xotira iroda tomonidan boshqariladigan va
" ego-kompleks " deb ataladigan narsaning nazorati ostidagi funktsiya sifatida tushuniladi. “Birinchi endopsixik funktsiya xotiradir. Xotira ( yoki ko'payish ) funktsiyasi bizni ongdan chiqib ketgan, ongsiz bilan, bostirilgan yoki bostirilgan narsalar bilan bog'laydi. Xotiralar manbai nafaqat ongsizning shaxsiy hajmi , balki uning kollektiv qatlami ham bo'lishi mumkin. Unutish - bu ongga kirish mumkin bo'lgan tarkibni yo'qotish demakdir. Hududlar, ularni avval ongdan oldingi, so'ngra ongsizlikka botiradi. Yungning fikricha, ongdagi ruhiy tarkib, tasvirlar ongsizlikka singib ketadi, agar ular ong ostonasidan pastroq darajada energiya yo'qotsa, unutiladi va ongda paydo bo'ladi, agar ularning energiya darajasi ushbu chegaradan yuqori bo'lsa, esda qoladi. Shaxsiy ongsizlikdan "subliminal deb ataladigan, ongga erishish uchun etarlicha kuchli bo'lmagan" dastlabki idrokda va shuning uchun ongdan oldingi ongga tushadi , agar keyinchalik ularning energiya darajasi chegaradan oshsa, ongni, chiqarib olish mumkin (eslab qolish) , shu jumladan, bu chegaraning pasayishi tufayli sodir bo’ladi.
L.S. Vygotskiy va A.N. Leontiev asarlarida xotirani oʻrganishga madaniy-tarixiy yondashuv.
"Xulq-atvor tarixi bo'yicha tadqiqotlar" kitobida (1930) L.S. Vygotskiy va A.R. Luriya Xotirani o'rganish tarixida birinchi marta xotiraning filo- va ontogenezi ma'lumotlarini taqqoslash g'oyasidan foydalangan - tadqiqotning qiyosiy genetik printsipi. Xotira haqida gapirish ibtidoiy odam, mualliflar uning konkretligi, fotografik sifati bilan ifodalangan o'ziga xosligini qayd etadilar. Bu xususiyatlar bolaning rivojlanishining dastlabki bosqichida bo'lganida uning xotirasida o'z tengdoshini topadi. Biroq, L.S. Vygotskiy mehnat va ijtimoiy hayot rivojlanayotgan shaxsning ruhiyatini sezilarli darajada o'zgartiradi. L.S. Vygotskiy buni inson faoliyatining ushbu shakllari vositalar-belgilar - sun'iy ravishda yaratilgan stimullardan foydalanishga qurilganligi, ular yordamida psixikaning bevosita sodir bo'ladigan jarayonlari vositachi aqliy faoliyatga aylantirilishi bilan izohlaydi. L.S.Vygotskiyning fikriga ko'ra, xotiraning yuqori aqliy shakllari dastlab odamlar o'rtasidagi ijtimoiy muloqotda tug'iladi. L.S.Vygotskiyning so'zlariga ko'ra, ibtidoiy xotiraning o'ziga xos xususiyati shundaki, odam undan foydalanadi, lekin u hukmronlik qilmaydi, ya'ni rivojlanishning ushbu bosqichida yodlash o'z-o'zidan, boshqarib bo'lmaydi. Xotiraning funktsional asoslari asta-sekin o'zgartirilmoqda. Shunday qilib, L.S. Vygotskiy xotiraga tugun bog'lash yoki odam tomonidan boshqa odamlarga ma'lumot uzatish uchun foydalanilgan choklarni bog'lash ko'rinishidagi vositali yodlashning turli xil oddiy usullarining paydo bo'lishi haqida gapiradi. L.S. Vygotskiyning fikricha yordamchi qo'zg'atuvchilarning belgi funktsiyasi mavjud - u tufayli sub'ektning u o'zlashtirgan faoliyatiga yo'naltirilganligini ta'minlaydigan psixik jarayonlar, vositachilik o'rtasida yangi munosabatlar shakllanadi. "Yordamchi vositalardan foydalanish - tashqi belgilar sifatida ishlaydigan belgilar xotiraning ichki jarayonlarini ham o'zgartira boshlaydi.
Darhaqiqat, “tabiiy xotira” asta-sekin o‘zining tabiiy xususiyatini yo‘qotish tomon harakatlanib, “madaniy xotira”ga aylanadi. Insoniyat tarixida til, yozuv va boshqa murakkab belgilar tizimlarining rivojlanishi uchun asos bo'lgan xotiraning ana shu madaniy jihatdan shartlangan rivojlanishi. Yodlash jarayonida psixologik jarayonning tuzilishidagi o'zgarishlarni L.S. Vygotskiy va uning izdoshlari er-xotin stimulyatsiya bo'yicha tajribalarda, bu erda bir qator stimullar "sub'ekt faoliyatining ob'ekti (materiali) funktsiyasini, ikkinchisi - bu faoliyat tashkil etilgan belgilar funktsiyasini" bajaradi. Ushbu usuldan foydalanishning eng puxta natijalari A.N. Leontyevning tajribalarida keltirilgan. Uning "Xotira rivojlanishi" (1931) kitobi xotira rivojlanishining ijtimoiy mohiyatini eksperimental va batafsil asoslashga qaratilgan birinchi urinishlardan biri edi. Ishning asosiy vazifasi mediatsiya jarayonlarini "bir vaqtning o'zida xotiraning ontogenetik rivojlanishini baholash uchun manba va mezon sifatida" o'rganish edi. Xotiraning rivojlanish xususiyatlarini tavsiflab, A.N. Leontievning aytishicha, inson atrofidagi muhit bilan munosabatda bo'lganda ijtimoiy muhit, u o'z xatti-harakatlarini ham qayta tiklaydi, bu "interpsixologik" (shaxslararo) jarayonlarning "intrapsixologik" (intrapersonal) jarayonlarga aylanishida namoyon bo'ladi. Ichki vositachilikka asoslangan yodlash inson xotirasi rivojlanishining eng yuqori shakli va oxirgi bosqichidir. Uning ko'rinishi o'tmish tajribasidan foydalanish yangi shaklga ega bo'lishini anglatadi - "xotiramiz ustidan hukmronlik qilish orqali biz barcha xatti-harakatlarimizni o'tmishning avtomatik, stixiyali ta'sirining ko'r-ko'rona kuchidan ozod qilamiz". Xotiraning boshlang'ich shakllaridan eng murakkab shakllarigacha bo'lgan rivojlanish jarayonini A.N. Leont'ev va bu aqliy funktsiyaning umuman shaxsga bo'lgan munosabatining o'zgarishi, insonning sotsializatsiya jarayoni sifatida. Va shu munosabat bilan u ontogenezda xotirani tarbiyalash g'oyasini ilgari suradi, bu xotirani shakllantirish uchun maxsus ishlab chiqilgan dasturni ishlab chiqish va amalga oshirish imkoniyatini ko'rsatadi. A.N. Leont'ev aqliy jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olgan holda, o'quvchilarda xotiraning yuqori shakllarini rivojlantirishga hissa qo'shish qanchalik muhimligi haqida gapiradi.