İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
178 
Şərq rayonundakı  satilelilərinin  bir-birilə  yaxınlaşmasına  şərait 
yaratdı.  Ona görə İsrail – FAT qarşıya qoymuş olduğu balans və 
paritet
ə nail olmaq məqsədilə Suriya və Livanla yaxınlaşmağı ön 
plana  çıxartdı.    Qlobal  dəyişikliklər  İsrailə  taktiki üstünlük versə 
d
ə, beynəlxalq münasibətlərdə yeni tendensiya, yəni böyük müna-
sib
ətlərin arxa plana keçirilməsi  əvəzində  lokal  münaqişələrin ön 
plana  çıxması  tendensiyası  fələstinlilərdə  öz  mövqelərinə  yeni 
yanaşmanı vacib edirdi.  Qlobal səviyyədə hərbi-siyasi dəstəkdən 
m
əhrum olan bəzi  ərəb ölkələri,  eləcə  də  fələstinlilər  yaranmış 
v
əziyyətdə  terroru mübarizənin  yeganə  təsir vasitəsi  kimi  qəbul 
etdi v
ə  sonrakı  proseslərdə  terror,  İsrailə  qarşı  mübarizədə  elan 
olunmamış  müharibə  xarakter  aldı.    Yeni  şəraiti nəzərə  alaraq 
ABŞ-ın Yaxın Şərqlə əlaqədar fəaliyyəti gücləndi.  Fələstin dövləti 
yara
dılarkən  ABŞ  bu  məsələni kəskin  qarşıladı.    Lakin  bir  ay 
keçm
əmiş  ABŞ-ın  mövqeyi  dəyişdi.    1988-ci  il  dekabrın  14-də 
ABŞ  prezidenti  Reyqan  FAT  ilə  dialoqa  başlamaq  barədə  əmr 
verdi.  Bunun üçün FAT terrordan 
əl çəkməli,  İsrailin  yaşamaq 
hüqu
qunu  tanımalı  idi.    Həmçinin 1989-cu  ilin  mayın  2-də  onun 
Fransaya r
əsmi səfəri zamanı FAT-ın rəhbəri Yasir Ərəfat bəyanat 
verdi ki, F
ələstin  milli  Xartiyasının  (1968)bir  neçə  maddələri 
köhn
əlmişdir.    1989-cu ildə  Fələstin-İsrail  münaqişəsini  nizama 
salmaq üçün İsrail, Misir, ABŞ bir sıra təkliflər verdilər.  1989-cu 
il  mayın  14-də  “Şamir  planı”  adlı  plan  meydana    çıxdı  ki,  onun 
mü
əllifi İsrailin baş naziri İ. Şamir idi.  İsrail sülh təklifini bəyənir 
v
ə onun İordan çayının qərb sahilində və Qəzza bölgəsində yaşa-
yan f
ələstinlilərlə  bağlanmasını  məsləhət görürdü.  1989-cu ilin 
iyununda  kompromis  axtarışına  Misir  prezidenti  Hüsnü  Mübarək 
d
ə  qoşuldu.    O,  təklif  edirdi  ki,  işğal  edilmiş  Fələstin  ərazisində 
sülh prosesi il
ə  əlaqədar olaraq seçkilər  keçirtsin.  1989-cu il 
dekabrın  6-da    ABŞ-ın  dövlət  katibi  Beyker  “Beyker  planını” 
qarşıya qoydu ABŞ Yaxın Şərqdə sülhün inkişafı üçün TŞ-nın 242 
saylı qətnaməsinə əsaslanır və təklif edirdi ki, İsrail bu ərazilərdə 
n
əzarət hüququnu saxlamalı, həm də müstəqil Fələstin ərazisi təşkil 
edilm
əli idi. Onun həmin ərazilərdə seçkilər keçirmək təklifi Yasir 
Ərafat tərəfindən  etirazla  qarşılandı.  Yaxın  Şərqdə  vəziyyəti 
öyr
ənən ABŞ mərhələlərlə sülhü təmin etmək məsələsini irəli sür-

---

 
179 
dü v
ə  təklif etdi ki, mövqeyə  “addım-addım”  yaxınlaşmaq 
lazımdır.  Birinci  mərhələdə  hər iki tərəf  qarşıdurma  siyasətindən 
imtina etm
əli və  kompromisin müvəffəqiyyəti üçün konkret 
t
ədbirlər görülməlidir.  Bunun üçün bir-birini  qarşılıqlı  surətdə 
anlamaq  lazımdır.  ABŞ-a görə  kompromis “Torpaq müqabilində 
sülh” prinsipin
ə  əsaslanmalı  idi.    Bu  beynəlxalq ictimaiyyət tərə-
find
ən də müdafiə olunurdu.   
 
Yaxın Şərqdə sülh prosesi (1991-ci ildə) 
80-ci ill
ərin sonu 90-cı  illərin  əvvəllərində  beynəlxalq 
münasib
ətlər sisteminin  inkişafında keçid dövrü başladı.  
ABŞ-da  Ata  Corc  Buş  hakimiyyətə  gələndən  sonra  İsrailə 
qarşı  sərt xətt götürüldü.  Tələb və  təzyiq cəhdləri, o cümlədən 
iqtisadi halqalardan istifad
ə  edildi.  Bu cəhd Amerika siyasətinin 
80-ci ill
ərdə Ərəb-İsrail münasibətlərini nizama salmaqda istifadə 
etdiyi vacib ünsür idi.  1990-
cı illərin birinci yarısına qədər Fələs-
tin r
əhbərliyi tərəfindən  danışıqların  baş  tutmaması  Amerika  rəh-
b
ərliyində Yaxın Şərq işində sülhə  nail olmaq məsələsində inam-
sızlıq və pərtlik doğururdu.  1990-cı ilin iyununda Amerika-İsrail 
münasib
ətlərinin  paralel  soyuması  ilə  əlaqədar olaraq Vaşinqton 
FAT il
ə dialoqu dayandırmaq haqqında qərar qəbul etdi.  Çünki bu 
dövrd
ə  sülh prosesi küncə  dirənmişdi.    Heç  bir  tərəf buna cəhd 
göst
ərmədiyinə görə ABŞ tərəfindən də vasitəçilik etmək mənasız 
idi.  Sülh prosesinin dirç
əlməsi üçün imkan ancaq 1990-91-ci il 
Kuveyt böhranından sonra yarandı.  Həqiqətən bu böhran regionda 
şəraiti kökündən dəyişdi. Ərəb-İsrail münaqişəsinin nizama salmaq 
prosesini sür
ətləndirdi.  XX  əsrin 90-cı illərində ABŞ bu sahədə 
mü
əyyən uğur qazandı.  Amerika inzibati İdarəsi əlverişli imkan-
dan istifad
ə edərək  Suriya ilə əlaqələr yaratdı, FAT və İordaniyada 
z
əifləmiş mövqelərini bərpa etdi.  Sülh prosesini dirçəltmək üçün 
Madridd
ə konfrans təşkil edildi.  
 
Bu  dövrün  başlamasının  səbəbi  yeni  Dünya  Qaydasının 
formalaşması ilə əlaqədar idi. Bu dövrdə dünyada qüvvələrin düzü-
lüşündə mahiyyətcə dəyişiklik baş verdi. Yalta-Postdam sisteminin 
iflası  beynəlxalq münasibətlərdə  iki qütblüyə  son qoydu.   İki 
fövq
əl dövlətin  hegemonluğunun  səyləri  şəraitində  SSRİ-nin 

---

 
180 
dağılması qlobal miqyasda ABŞ-ın liderliyini bir daha təsdiq etdi.  
ABŞ  yeganə  super dövlətə  çevrildi və  onda hegemonluq meyli 
gücl
əndi.   
  1991-
ci  ilin  başlanğıcından  Yaxın  Şərqdə  sülh prosesində 
aparıcı  rol  ABŞ-a məxsus oldu.1990-91-ci illərin Küveyt böhra-
nından yəni İran körfəzində müharibə qurtardıqdan sonra 1991-ci 
ilin  martın  6-da  ABŞ  prezidenti  Corc  Buş  BMT  çərçivəsindən 
k
ənarda  Yaxın  Şərq  problemini  qaydaya  salmağı  təklif etdi. 
“Soyuq müharib
ə”  başa  çatdıqdan  sonra  Yaxın  və  Orta  Şərqlə 
əlaqədar ABŞ prezidenti Corc Buş administrasiyası “yeni beynəl-
xalq qaydalar” doktrinasını bəyan etdi.  
XX 
əsrin 80-cı  illərinin sonu 90-cı  illərinin  əvvəllərində 
“Soyuq müharib
əsinin” qurtarması dünyada baş verən dəyişikliklər, 
ona g
ətirib  çıxardı  ki,  Ərəb-İsrail  münaqişəsi  ABŞ-SSRİ  səviy-
y
əsində  qarşıdurmadan  çıxdı  Ərəb-İsrail  münaqişəsinin həllinin 
siyasi yoldan başqa digər yolu olmadığı aydın oldu.  Bu dövrdən 
ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Madrid konfransı bu işi himayəyə götürdü. 
Bu m
ənada, regionun vahid siyasi mənzərəsini  əks etdirən dörd 
m
əsələni qeyd etmək olar: 
Regional münasib
ətlərdə  tam  qarşılıqlı  etimadsızlıq  yaran-
ması,  regionun  malik  olduğu  potensialdan  maksimal  istifadə 
olunmasını  arxa  plana  keçməsi, kollektiv sülh və  təhlükəsizliyə 
olan ehtiyac v
ə  tələbatın  daha  da  artması,  zorakılıq,  təzyiqin 
günd
əlik həyatda tələbata çevrilməsi ABŞ-ın Yaxın Şərqə diqqətini 
daha da artırmağa məcbur edirdi.  
Yaxın  Şərq  ABŞ-ın  xarici  siyasətində  hərbi, iqtisadi, siyasi, 
ideoloji spektrl
əri vahid bir şəkildə özündə cəm edən region kimi 
q
əbul  olunur.    ABŞ  siyasətçi və  strateqlərinin strateji təyinatına 
əsasən, Yaxın Şərqin dünya sistemindən kənarda qalması beynəl-
xalq münasib
ətlərdə  qüvvələr nisbətindəki  balansın  pozulmasına 
s
əbəb ola bilər.   
“Dünyanın  heç  bir  regionu  Yaxın  və  Orta  Şərq qədər  ABŞ 
üçün böyük 
əhəmiyyət və prioritet kəsb etmir”.  Çünki bu region 
h
əm zəngin təbii sərvətlərə malikdir, həm də beynəlxalq əhəmiy-
y
ətli su, quru və  hava  yolları  burada  keçir.    Dünyanın  üç  aparıcı 

---