İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
169 
İkitərəfli memorondumun hələ rəsmi imzalanması ərəfəsində 
İsrailin müdafiə naziri və onun əməkdaşları etiraf edirdilər ki, İsrail 
Aralıq dənizinin şərq hissəsində və Yaxın Şərqdə Amerika silahlı 
qüvv
ələrinin irəliləməsini havadan himayə altına almalıdır.  İsrail 
Amerika  silahlı  qüvvələrinə  imkan verəcəkdi ki, öz ərazisində 
olduqca çoxlu h
ərbi texnika saxlasın.  Belə texnikanın bəzi növləri 
ABŞ-ın sifarişi ilə İsrailin özündə istehsal edilməli idi.  M. Beginin 
dediyin
ə  görə,  Amerikanın  6-cı  donanması  İsrailin  Aralıq  dəni-
zind
ə olan iki limanından istifadə edə bilərdi.   
Tamamil
ə  aydındır  ki,  regionda  ABŞ-ın  hərbi  əməliyyat-
larında  İsrailin  fəal  iştirakı  onun  silahlarının  daha  da  artmasına 
s
əbəb ola bilərdi.  Basqın edəcək qoşunların maddi cəhətdən təchiz 
edilm
əsi üçün xüsusi strateji ehtiyat yaradılmalı idi.  1982-1983-cü 
ill
ər ərzində ABŞ İsrailə əlavə olaraq 500-ə qədər tank və 80 döyüş 
t
əyyarəsi verməli idi.  Bütün bu texnika «böhranlı vəziyyət» əmələ 
g
əldiyi təqdirdə  ondan istifadə  olunmaq  üçün  saxlanılmalı  idi.  
Aralıq  dənizi və  Qırmızı  dəniz  rayonlarında  casusluq  uçuşları 
keçirtm
ək məqsədi ilə  İsrailə  Amerika kəşfiyyat  təyyarələri gön-
d
ərilməsi nəzərdə  tutulurdu.  «Sürətli  əməliyyat qüvvələri» üçün 
İsraildə  Amerika  ərzaq və  dərman  ehtiyatları  toplanması  da 
n
əzərdə tutulmuşdu.  Məlum olduğu kimi bütün bu tədbirlər hələ 
1978-1979-cu ill
ərdə  Kemp-Devid prosesi çərçivəsində  müzakirə 
edilmişdi və bu tədbirlərin bəziləri hələ o zaman razılaşdırılmışdı.  
Yaxın Şərq regionunda İsrailin Vaşinqton üçün rəsmi sürətdə 
h
ərbi partnyora çevrilməsi hər iki ölkənin hakim dairələrinin mili-
tarist siyas
ətini yeni pilləyə  qaldırmaq,  İsrailin  hərbi  potensialını 
daha da artırmaq demək idi.  
İsrailin  silahlanması  80-ci illərdə  olduqca yüksək  dərəcədə 
idi. 
Əhalinin hər 1000 nəfərinə görə hərbi qüvvələrin sayı cəhətdən 
m
əhz  İsrail  dünyada  birinci  yeri  tuturdu.    Bundan  əlavə,  İsrail 
ehtiyatda olanlardan 250 min n
əfərlik  ordu  yaratmışdır.  İsrail 
n
əinki xaricdən külli miqdarda hərbi texnika satın alır, həm də özü 
yüks
ək inkişaf etmiş hərbi sənayeyə malik idi, bu sənaye həm öz 
ordusu üçün, h
əm də  ixrac edilmək üçün silah istehsal edirdi. 
1978-ci ild
ə ixrac üçün 425 milyon dollar məbləğində silah istehsal 
edilmişdisə, bu rəqəm  artıb  1980-cı  ildə  1 milyard 450 milyon, 

---

 
170 
1981-ci ild
ə isə, bəzi məlumatlara görə, 2 milyard dollara çatmışdı. 
Dünyada silah satan ölk
ələr arasında İsrail yeddinci yeri tuturdu, o, 
40 ölk
əyə  hərbi məhsul  ixrac  edirdi.    İsrail  üçün  xammalın  xeyli 
hiss
əsi, habelə  silah üçün bəzi hissələr  ABŞ-dan gətirilirdi. 
Vaşinqton İsrailin silah ixracına nəinki müqavimət göstərmir, hətta 
əksinə, birinci növbədə  xalqa zidd rejimli ölkələrə  (Çili, ÇAR, 
Qvatemala v
ə s. )silah ixracını hər vəchlə şirnikdirirdi.  
Ərəb dövlətləri  ABŞ-ın  İsrail  ilə  hərbi  ittifaqının  dərin-
l
əşməsini regionda vəziyyətin daha da kəskinləşməsinin  ərəfəsi 
hesab edirdil
ər.   
Bel
əliklə,  Vaşinqton  Təl-Əvivin  təcavüzkar hərəkətlərini öz 
müdafi
əsi altına alaraq bütün dünyaya göstərdi ki, kim İsrail təca-
vüzkarlarının qəyyumu və himayədarıdır, Yaxın Şərqdə hadisələrin 
t
əhlükəli inkişafı üçün bilavasitə məsuliyyət daşıyır.   
 
Ərəb-İsrail münaqişəsinin 1980-ci illərdə inkişafı və ABŞ 
1980-ci ild
ə Yerusəlimin İsrailin vahid və bölünməz paytaxrtı 
elan edilm
əsi  Yaxın Şərqdə şəraiti daha da gərginləşdirdi.  1981-ci 
ilin dekab
rın  14-də  İsrail  knesseti  Holan  təpələrinin  İsrail 
t
ərəfindən ilhaq edilməsinə səs verdi.  
Bu  ABŞ-ı  məcbur etdi ki, sülhsevərlik fəaliyyətini daha da 
f
əallaşdırsın.  Bu dəfə yeni plan meydana gəldi ki, bu 1981-ci ilin 
sentyabrın 1-də təsdiq edilmiş “Reyqan planı” idi.  Reyqan Fələstin 
m
əsələsini həll etmək  üçün  işğal  edilmiş  ərazilərdə, yəni  İordan 
çayının  Qərb sahilində  və  Qəzza bölgəsində  muxtariyyət təşkil 
edilm
əsini və  gələcək 5 il ərzində  onun  İordaniyanın  tərkibinə 
daxil edilm
əsini təklif edirdi.  
Bu plan da baş tutmadı.  Bütün bunlarla bərabər, ABŞ Yaxın 
Şərqdə öz müttəfiqi olan İsraili tam müdafiə edə bilmədi.  Reyqan 
inzibati idar
əsi faktiki olaraq bu mürəkkəb problemin həllinə hazır 
olmadığını  göstərdi.1987-ci ilin əvvəllərinə, yəni  ərəblərin intifa-
dına qədər regionda fələstinlilərin terror fəallığı davam etdi.  ABŞ 
m
əcbur oldu ki, bu regionda çox ehtiyatlı siyasət yeritsin.  Yenə də 
çalışırdı ki, ikitərəfli danışıqlara daha çox üstünülk verilsin.  1982-
ci ild
ə İsrailin Livana soxulması bir daha göstərdi ki, Yaxın Şərqdə 
v
əziyyət sabit deyildir.   

---

 
171 
1987-
ci  ilin  dekabrında  fələstinlilərin  birinci  intifadı,  yəni 
üsyanı başlandı.  Bu Vaşiqtonu məcbur etdi ki, yeni sülh təşəbbüsü 
hazırlığını surətləndirsin.  
1988-
ci  ilin  martın  4-də  ABŞ-ın    dövlət  katibi  Corc  Şults 
problemi nizama salmaq üçün yeni plan t
əklif etdi.  Plan elə onun 
adı ilə də adlandırıldı.Bu sənədə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında 
da baxıldı.  Xüsusi konfrans çağrılmalı və İsraillə qonşu ərəb döv-
l
ətlərinin hər biri sülh danışıqlarına başlamalı idi.  Reyqan çalışırdı 
ki, bu plan ilk növb
ədə  İsraildə  bəyənilsin.   ABŞ  burada FAT-ın 
iştirakını zəruri saymasa da, hadisələrin inkiaşfı göstərirdi ki, FAT-
ın iştirakı olmadan bu mümkün deyildir.  “Şults planı” tam reallaşa 
bilm
ədi.    Amma  Yaxın  Şərq siyasətində  müsbət  rol  oynadı.    Bu 
plan  İsrailə  anlatdı  ki,  Yaxın  Şərqdə  status-  kvonu saxlamaq 
mümkün deyildir.  
Bu dövrd
ə  Fələstin problemi ilə  əlaqədar qəbul  edilmiş 
Vyana b
əyannaməsində  (1980-ci il)göstərilirdi ki, Fələstin prob-
leminin “
ədalətli həlli” vacibdir.  Xüsusilə “qaçqınlar problemi” nə 
daha ciddi yanaşılmalıdır.  
BMT-d
ə məsələ qaldırılsa da, Fələstin məsələsi üzrə 1981-ci 
ild
ə benəlxalq konfrans çağırılması baş tutmadı.  Həmin konfrans 
1983-cü ilin  avqustun 29-
dan  sentyabrın  7-nə  qədər Cenevrədə 
çağırıldı.  Orada 137 ölkədən nümayəndə iştirak edirdi.  Konfrans 
“F
ələstin haqqında bəyanat” qəbul etdi.  Konfrans göstərdi ki, Ya-
xın Şərq məsələsi ilə əlaqədar beynəlxalq sülh konfransı çağırılsın.  
S
əudiyyə  Ərəbistanının  kralı  Fahdın    müəllifliyi ilə  ərəb-İsrail 
münasib
ətlərini  nizama  salmaq  üçün  plan  hazırlandı.    Həmin 
planın  məzmunu  aşağıdakılardan  ibarət idi: 1967-ci ildə  zəbt 
edilmiş ərazilərdən İsrail qoşunları çıxarılsın, İordan çayının qərb 
sahilind
ə və Qəzzə bölgəsində olan yəhudi məskənləri ləğv edilsin.  
F
ələstin  qaçqınlarının  qayıtmaq  hüququ  və  onlara dəymiş  zərərin 
öd
ənilməsi təmin edilsin; Müstəqil Fələstin dövləti  yaradılsın  və 
onun  paytaxtı  Şərqi Yerusəlim olsun, BMT-nin  İordan  çayının 
Q
ərb  sahili və  Qəzzə  bölgəsində  “keçid dövrü” adlanan bir neçə 
aylıq nəzarəti təşkil edilsin, bütün region dövlətlərinin, o cümlədən 
İsrailin sülh şəraitində yaşaması, bütün dinlərə itaət edənlərin dini 
azadlığı  təmin edilsin.  BMT, onun üzvləri, ilk növbədə  TŞ 

---