İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
257 
çağırış,  hətta tələblə  nəticələnə  bilər ki, Rusiya bu regiondan 
tamamil
ə əlini çəksin. Moskvada da bu “planla razı olanlar kifayət 
q
ədərdir”. Qərb dövlətləri Rusiyanın  Krıma  və  Sevastopola  qarşı 
ir
əli sürdüyü iddialardan narahat olduğunu da açıqca bildirməkdən 
ç
əkinmir. 
Rusiya üçün yegan
ə  geostrateji  seçim  Avropanın  timsalında 
öz c
əmiyyətini yeni dəyişikliyə  uyğun  surətdə  qurmaq və 
modernl
əşdirmək yolu ilə maksimum imkanlar qazanmaq, nəticədə 
beyn
əlxalq aləmdə real rolunu oynamağı bacarmaq idi. Həm də bu 
sad
əcə Avropa deyil, Aİ və NATO-nun genişlənməsi ilə müşayiət 
olunan transatlantik Avropası ola bilər. Belə Avropa isə ABŞ-la sıx 
əlaqədar  idi.  Rusiyanın  təhlükəli geosiyasi təcrid olunmadan 
qurtarmaq üçün yegan
ə çıxış yolu bu ola bilərdi. 
Amerika üçün Rusiya o q
ədər zəifdir ki, partnyor ola bilməz. 
Lakin 
əvvəlki kimi Rusiya yenə də hərbiyə görə güclü rəqib olaraq 
qalırdı.  Amerika  üçün  Rusiyanın  diqqətini mühüm geosiyasi se-
çimd
ən yayındırmaq vacid idi. Ona görə də ABŞ-ın Çin və İranla 
münasib
ətləri də bu müstəvidə qurulmalı və bu vəziyyət ABŞ məq-
s
ədinə  çatana qədər davam etdirilməli idi.  Rusiya  öz  ağır  xəstə-
liyind
ən xilas almaq üçün böyük geostrateji variant haqqındakı 
x
əyallarının saxlanmasını tarixin seçimi üçün təxirə salmağa məc-
bur idi. 
Sovet  İttifaqının  mövcudluğuna  son  qoyulması,  onun 
ərazisində yeni müstəqil dövlətlərin yaranması dünyada, geopolitik 
şəraiti köklü surətdə dəyişdirdi. İki çox qüdrətli dövlətdən birinin, 
eyni zamanda dünyada nüfuzlu cazib
ə qüvvəsi olan dövlətin siyasi 
meydandan getm
əsini dünya ictimaiyyəti yeni keyfiyyət dəyişikliyi 
kimi başa düşdü. Rusiyanın və MDB-nin üzvü olan digər ölkələrin 
keçirdiyi ciddi ç
ətinliklərin – iqtisadiyyatın dağılmasının, əhalinin 
əksəriyyətinin yaşayış səviyyəsinin pisləşməsinin, siyasi mütərəd-
didliyin, etnik qruplar arasındakı münaqişələrin və cinayətkarlığın 
artmasının dərk edilməsi bu baxışın təsdiq olunmasını tamamladı. 
M
ərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində  yeni rejimlərin 
qurulması və VMT-nin özünü buraxması ilə əlaqədar olaraq sosia-
list birliyi adlanan ç
ərçivə daxilində fəaliyyət göstərən beynəlxalq 
münasib
ətlərin əvvəlki sistemi öz mövcudluğunu dayandırdı. Şərqi 

---

 
258 
Avropa ölk
ələrinin ticarət-iqtisadi  əlaqələrinin  inkişafının  Qərbə 
istiqam
ətlənməsi və Rusiyanın onlarla dünya qiymətləri üzrə val-
yuta haqq-
hesabına keçməsi ənənəvi dostluğun müxtəlif sahələrdə 
z
əifləməsinə  səbəb oldu. Gündəlikdə  Rusiyanın  keçmişdə  SSRİ-
nin  Varşava  Müqaviləsi üzrə  müttəfiqləri və  QİYŞ  üzrə  partn-
yorları olan dövlətlərlə qarşılıqlı münaqişələrin yeni əsasda hüququ 
müqavil
ə şəklində rəsmiləşdirilməsi vəzifəsi dururdu. Dərhal dərk 
olundu  ki,  Rusiyanın  xarici  siyasətində  birinci istiqamət  yaxın 
xarici ölk
ələrlə  -  MDB-yə  daxil olan və  onun  işində  iştirak 
etm
əkdə bitərəf qalan ölkələrlə qarşılıqlı əlaqə yaratması idi. SSRİ-
nin dağılması həllini təcili surətdə tələb edən mürəkkəb problemlər 
doğurdu. Bunlar Rusiyanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, 
SSRİ-nin  silahlı  qüvvələrinin  taleyi,  İttifaqın  xarici  borclarının 
öd
ənilməsi və iqtisadi islahatların aparılması üçün kredit alınması, 
SSRİ-nin xarici mülkiyyətinin bölünməsi,  yaxın  xarici  ölkələrdə 
yaşayan  rusdilli  əhalinin qanuni hüquq və  azadlıqlarının  müdafiə 
edilm
əsi, Rusiyanın və MDB-nin bir sıra ölkələrinin sərhədlərində 
baş  verən, bəzi hallarda dövlətlərarası  münaqişələrə  çevrilən və 
böyük insan itkisin
ə səbəb olan, qanlı toqquşmalara gətirib çıxaran 
münaqişələrin nizama salınması idi. 
Uzunmüdd
ətli amillərin ölçülüb-biçilmiş hesabının olmaması 
xarici iqtisadiyyat v
ə  xarici siyasətin  inkişaf  etmiş    Qərb ölkə-
l
ərinin xeyrinə birtərəfli qaydada yerini dəyişməsinə gətirib çıxart-
dı. Rusiyanın xarici siyasətini yüksək səviyyədə təmin etmək üçün 
onun  tarazlaşdırılması,  rus  diplomatiyasının    lüzumsuz  qorxaqlı-
ğının aradan qaldırılması, müdafiə mövqeyindən və başqa dövlətlə-
rin f
əaliyyət tərzini təqlid etməkdən imtina edilməsi, böyük cəsarət 
v
ə sərbəstlik göstərilməsi vacib idi. lakin XX əsrin 90-cı illərinin 
ortalarına qədər Rusiya hələ özündə güc tapmaqda çətinlik çəkirdi. 
Bu fürs
ətdən Qərb dövlətləri, ilk növbədə ABŞ məharətlə istifadə 
edir,  keçmiş  postsovet  məkanında  yaranan  respublikalara  iqtisadi 
müdaxil
əni gücləndirirdi. 
Byezinski  yazırdı  ki,  “Rusiya...böyük  geosiyasi  təsirə  malik 
olaraq  qalır,  baxmayaraq  ki,  hazırda  zəifləmiş  dövlətdir və  ola 
bilsin ki, x
əstəliyi uzun çəkəcək. O, geosiyasi məqsədlər iddiasında 
üzür, qonşularına gec-tez mühüm təsirini göstərəcəkdir”. 

---

 
259 
 
Dünya  sosializm  sistemi  iflasa  uğradıqdan sonra  keçmiş 
sosialist ölk
ələri əvvəl heç bir nüfuz dairəsinə daxil olmadılar. Elə 
bil  ilk  anlar  Avropanın  mərkəzində  bir  boşluq,  “qara  dəlik” 
yaranmış oldu. SSRİ-nin varisi olan Rusiyanın ilk anlar başı daha 
çox öz daxili probleml
ərinə qarışdığına görə artıq dünyanın yeganə 
güclü super dövl
əti olan ABŞ Avrasiya onun xarici siyasətinin əsas 
istiqam
ətlərindən biri olduğu üçün bu fürsətdən məharətlə istifadə 
etm
əyə  başladı.  Çünki,  ABŞ  üçün Avrasiya materikinə  sahib 
olmaq dünyaya sahib olmağın açarı idi. bir çox Amerika siyasət-
çil
əri “Yerin ürəyi” konsepsiyasını irəli sürürlər. Bu konsepsiyaya 
gör
ə  Şərqi Avropa Yer kürəsinin ürəyiditr. Ona görə  də  Şərqi 
Avropaya sahib olmaq Avrasiyaya sahib olmaq, Avrasiyaya  sahib 
olmaq is
ə  dünyaya sahib olmaq deməkdir. Ona görə  də  Şərqi 
A
vropadakı boşluğu doldurmaq, “qara dəliyi” işıqlandırmaq ABŞ-
ın xarici siyasətində mühüm yer tutmağa başladı. ABŞ əvvəllər də 
Şərqi  Avropaya  qarşı  laqeyd  olmamışdı.  Belə  ki, hələ  Lindon 
Consonun prezidentliyi dövründ
ə” “”Körpülər salma”, “Qurucu-
luq” doktr
inası, R.Reyqanın prezidentliyi dövründə “Kütləvi diplo-
matiya v
ə demokratiya” doktrinası məhz Şərqi Avropa ölkələri ilə 
əlaqədar  verilmişdir.  Lakin  o  zaman,  onun  SSRİ,  XX  əsrin 90-cı 
ill
ərində  isə  onun  varisi  olan  Rusiya  qarşısında  dururdu.  Hərbi 
c
əhətdən  bir qədər zəifləsə  də, Rusiya Avrasiya kontingenti ilə 
əlaqədar şahmat lövhəsində özünün bir sıra parçalarını itirsə də,öz 
geosiyasi m
əqsədində iddialıdır və yenə də bir sıra əsas mövqeləri 
öz 
əlində  saxlamaq  iqtidarında  idi.  Almaniya,  Fransa  və  Rusiya 
ar
asında yaxınlıq olmamaq üçün Şərqi Avropa onları ayıran başlıca 
ərazi olduğuna görə də ABŞ-ın diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. 
Şərqi  Avropanın  keçmiş  sosialist  ölkələri  SSRİ-nin təsir 
dair
əsindən  çıxdıqdan  sonra.  Avropa  qurumları  və  NATO ilə 
əməkdaşlığa öz xarici siyasətlərində xüsusi üstünlük verirdilər.  
H
ələ 1991-ci ilin iyun ayında Şərqi Avropa ölkələrinin gərgin 
h
ərbi-siyasi və iqtisadi strukturlarına inteqrasiyası başlandı. 
1994-
cü  ilin  yanvar  ayında  NATO-nun Brüsseldə  keçirilən 
sessiyasında  qəbul edilən “Sülh naminə  tərəfdaşlıq  proqramı”nı 
Şərqi Avropa ölkələri də  imzaladılar.  1994-cü  ilin  may  ayında 
VMT-
nin keçmiş üzvü olan Polşa, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan, 

---