İNKİsaf və yaş psixologiyasinin mövzusu

2.YAS ANLAYISI Və ONUN NÖVLəRə
əlk baxısda sadə görünən “yas” anlayısı əslində genis və mürəkkəb məfhumdur. Yas insanın yas normasında
olmasını, ömür tarixini, inkisaf və yetisməsini, onun bioloji, psixoloji, sosioloji cəhətdən formalasmasını ifadə
edən bir anlayısdır. Bu zaman insanın psixi proses və xüsusiyyətlərində həm kəmiyyət, yəni müəyyən yasda
nəyinsə artması, yaxud azalması (lügəti, diqqətin həcmi, yadda saxladıqlarının miqdarı, usaq fantaziyası,
davranısda impulsiv hallar), həm də keyfiyyət dəyisiklikləri və yeni xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsi, psixi
törəmələr, məsələn: 6 yaslı usagın məktəbə psixoloji cəhətdən hazır olması və ya yeniyetmənin yaslasma hissinin
təzahürü və s. bas verir və psixi inkisaf müəyyən mərhələlər, dövrlər keçərək öz xüsusiyyətləri ilə biri digərindən
fərqlənir. Yas fərqlərinin, tipik xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsində təlim-tərbiyə, sosial mühit, həyat tərzi, təbii
imkanlar, usagın özünəməxsus mövqeyi mühüm rol oynayır.
Azərbaycan dilində insanın yasına, inkisaf mərhələlərinə, yas hədlərinə, ömür çaglarına aid müxtəlif istilahlar,
məfhumlar, terminlər yaranmısdır: “bəbə”, “bəbək”, “səvi”, “tifil”, “südəmər”, “çaga”, “körpə”, “usaq”, “cocuq”,
”yeniyetmə”, “həddibuluq dövrü”, “cavan”, “gənc”, “cahıl”, “kamil”, “ahıl”, “yaslı”, “yetgin”, “sinni”, “qoca”,
“qocaman”, “qarı”, “harsın”, “agsaqqal”, “agbirçək” “pir”, “piranə”, “ixtiyar” və i.a.
ənsanın ömrü mütləq yas (xronoloji), fərdi inkisafın mərhələləri isə sərti yas termini ilə ifadə olunur. Müasir
psixoloji ədəbiyyatda yasın dörd növü fərqləndirilir. Bunlar asagıdakılardır:
1. Xronoloji, yəni pasport yası.
2. Bioloji və ya funksional yas.
3. Sosial, yaxud vətəndaslıq yası.
4. Psixoloji, yaxud psixi yas.
Bu yas kateqoriyaları həm əsrarəngiz insan həyatını, həm onun mənalı ömür yolunun fiziki obyektini, həm də
bioloji orqanizm olan sosial səxsiyyətin mənəvi aləminin zənginliklərini əks etdirir. Həmin yas növləri bir-birilə
dialektik vəhdətdə inkisaf edir, biri digəri üçün zəmin rolunu oynayır.
Xronoloji (təqvim) yasla insanın ömrü aylara, illərə, mərhələlərə ayrılır, onunla ömür yası – mütləq yası
müəyyənləsdirilir və bu, usagın anadan oldugu gündən hesablanır. Elə buna görədir ki, sagirdlərin
komplektləsdirilməsi dogum haqqında səhadətnamədə göstərilən təvəllüd tarixinə əsasən aparılır. Pasport yası ilə
adamın vətəndaslıq hüququ, həddi-buluga çatdıgı da təsdiqlənir.
Fərdin inkisaf mərhələləri isə sərti yas məvhumu ilə xarakterizə olunur. Fərdin yasının real hüdudlarını mütləq
yasla ( xronoloji ) təyin etmək mümkün deyildir. Çünki çagalıgın, körpəliyin, cavanlıgın, qocalıgın hansı gündə,
hansı saatda və anda baslanıb qurtaracagını hələlik elm də dəqiq müəyyənləsdirməmısdir. Fərdi yasın hüdudları
mütəhərrikdir, dəyiskəndir və mövcud tarixi dövrdən, təlim-tərbiyədən, sosial-iqtisadi səraitdən, həyat tərzindən
asılı olaraq inkisaf etdiyindən təqvim yasına uygun gəlmir. Ona görə də səxsiyyətin fərdi inkisafının bioloji,
sosial və psixoloji olmaqla üç istiqamətini, yəni yasın üç əsas növünü – bioloji, sosial və psixoloji yası
fərqləndirmək elmi cəhətdən daha məqsədəuygundur.
Bioloji yasın göstəricisi kimi bədənin böyüməsini, süd disinin çıxmasını, fizioloji amilləri, cinsi yetiskənliyi,
orqanizmin inkisafının daxili ritm və sürətini əsas götürürlər, bəziləri isə ontogenez inkisafa filogenez inkisafın
təkrarı kimi baxırlar. Usaq və gənclərdə boyun, dərinin, sümüyün, əzələ sisteminin,daxili sekresiya vəzilərinin,
sinir sisteminin, analizatorların, ümumi somatikanın, cinsiyyətin inkisafının diferensial getməsi, kamillik yasa
kimi müxtəlif variantlarda birinin digərindən fərqli yetisməsi bioloji yası səciyyələndirir. Bioloji yas: orqanizmin
inkisafı, yetkinləsməsi, qocalması – psixoloji yasın formalasması üçün təbii zəmin rolunu oynayır.
Sosial yas isə insanın cəmiyyətdə tutdugu müvqeyə istinadən fərdin səxsiyyətə çevrilməsi, basqa sözlə,
səxsiyyətin formalasması və inkisafını sosial cəhətdən sərtləndirən həyat yolu, insanın qrupdakı mövqeyi,
cəmiyyətdəki fəaliyyəti ilə baglıdır. Həyat yolu ailə və ictimai təcrübədə, insanın cəmiyyətdəki mövqeyində, sinfi
statusunda, fəaliyyətin əsas mərhələlərində ( usaqlıqda – start, yaslıda – optimum, qocalarda – finis fəaliyyəti ),
tarixi inkisafın gedisində dəyisir, kamilləsir və beləliklə, səxsiyyətin təsəkkül tarixi olur.
Psixoloji yas isə xronoloji, bioloji və sosial yasdan fərqli olaraq, hər serydən əvvəl, insanın fərdiyyəti ilə
xarakterizə olunub, onun daxili hesablama sistemilə ölçülür. Burada insanın psixoloji yasını müəyyənləsdirmək
üçün onun psixoloji vaxtının fərdi xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır.
əkincisi, insanın öz gələcəyinin, gələcəkdə qazanacagı nailiyyətlərin, tutacagı mövqeyin, nüfuzun sanballıgı,
onların grnislənməsi hesabına, psixoloji baxımdan, mənən cavanlasa, yaxud əksinə, acınacaqlı keçmis hesabına
daxilən xeyli qocala bilər.