İNKİsaf və yaş psixologiyasinin mövzusu

3. İNKəSAF Və YAS PSİXOLOGİYASININ PROBLEMLəRİ Və VəZİFəLəRİ
Yas psixologiyasının əsas vəzifəsi səxsiyyətin inkisaf problemlərini, müxtəlif yas mərhələlərində onun
xüsusiyyətlərini və psixi inkisafın bir mərhələsindən digərinə keçidin qanunauygunluqlarını tədqiq etməkdən
ibarətdir. O, təlim-tərbiyənin, sosial amillərin təsiri altında inkisaf edən insanın ayrı-ayrı yas dövrlərində psixi
proses və xassələrinin dinamikasını, habelə səxsiyyətin inkisafının hərəkətverici qüvvələri, mexanizm, sərait və
amilləri və s. məsələləri arasdırır.
Müasir dövrdə yas mərhələlərinin psixoloji meyarlarını isləyib hazırlamaq, məktəbəqədər və məktəb yası
dövründə usaq səxsiyyəti xüsusiyyətlərini, habelə psixi proseslərin əsas xassələrini müəyyənləsdirmək,
səxsiyyətin prinsipiallıgı, məsuliyyət hissi, əməksevərlik və bu kimi ictimai qiymətli keyfiyyətlərin inkisaf və
tərbiyəsinin psixoloji sərtlərini sistemləsdirmək, təlimə qabilliyin psixoloji xarakteristikasının askara çıxarılması;
müxtəlif yas dövrlərində sagirdlərin dünyagörüsünün təsəkkülü üçün zəruri olan psixoloji-pedaqoji sərtlər
kompleksinin müəyyənləsdirilməsi; onlarda fəal həyat mövqeyinin formalasmasını təmin edən psixoloji-pedaqoji
sərtlərin tədqiqi; insan motivləri və səxsi keyfiyyətlərinin onun ətraf aləmi dərk etməsinə təsirinin xarakterini
askara çıxarmaq; hərtərəfli, ahəngdar inkisaf etmis səxsiyyətin formalasmasında məktəb, ailə və ictimaiyyətin
əməkdaslıq istiqamətinin psixoloji-pedaqoji təhlili kimi məsələlər öz təxirəsalınmaz tədqiqini gözləyən ən aktual
problemlərdir.
Milli təhsil qanunun həyata keçirildiyi indiki səraitdə yetisməkdə olan nəslin ictimai tərbiyəsinin vahid sistemi
əsasında ilk dəfə olaraq müəyyən yas dövrlərinə ayrılmıs, inkisaf etmis usaqlıq təsəkkül tapır. əndi qarsıda duran
əsas nəzəri məsələ müasir usaqlıgın xüsusiyyətlərini müəyyənləsdirmək və onun dəyisilmələrini, ugrayacaqları
təbəddülatları proqnozlasdırmaqdan, əməli vəzifə isə usaqda biliyə maragı və dərketmə qabiliyyəti, müstəqillyi,
mütəsəkkilliyi və intizamı inkisaf etdirməkdən ibarətdir.
Usaqlıgın özünün tarixən dəyisilməsi indi yas psixologiyasının qarsısına yeni vəzifələr qoymusdur. əgər
əvvəllər psixoloqlar usaqlıq dövründə yalnız müxtəlif psixi funksiyaların dəyisilməsini öyrənirdilərsə, indi elm
tələb edir ki, usagın tam inkisafı, bir yas dövründən digərinə keçidin sərt və xüsusiyyətləri, hər bir dövrdə psixi
inkisafın məzmunu bütöv səkildə, kompleks halda öyrənilsin.
Yas psixologiyası öz inkisaf tarixində müəyyən nailiyyətlər qazanmıssa da, onun həll edəcəyi problemlər hələ
də çoxdur. Təfəkkürə aid insanda ayrı-ayrı psixi funksiyaların və psixi keyfiyyətlərin inkisafında genetik
amillərin rolu müəyyənləsdirilməmis, səxsiyyətin fizioloji və psixoloji hadisələrin, bioloji, sosioloji, psixoloji
yasın ontogenez prosesindəki nisbəti öyrənilməmis, həmin prosesdə yas və fərdi xüsusiyyətlərin münasibəti,
habelə senzitiv dövrlərin təbiəti az tədqiq olunmusdur.
Səxsiyyət və qrupun qarsılıqlı münasibətlərinin öyrənilməsi sahəsində psixologiyada müəyyən tədqiqatlar
aparılmısdır. Lakin buna baxmayaraq, hazırda müxtəlif qrupların usaq səxsiyyətinə, yeniyetmə və gənclərə
göstərdiyi təsirin psixoloji xüsusiyyətlərinin, gənclik və yaslılıq dövrlərinin psixologiyasının, ümumi milli süurun
formalasması və s. məsələlə
Rin yas aspektində tədqiqi də qarsıda duran əsas vəzifələrdəndir.
ənkisaf etmis qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, hər hansı elmi-texniki tərəqqiningələcəyi, 15-20 ildən
sonrakı inkisaf səviyyəsi intellektual qüvvələrin, istedad və talantların fəaliyyəti ilə, fikir, mülahizə, rəylərinin
əvvəldən nəzərə alınması ilə proqnozlasdırılır. Bununla əlaqədar olaraq, müstəqil, suveren respublikamızın indiki
dövründə istedadlı usaqları seçmək, monları inkisaf etdirmək üçün yeni psixodiaqnostik metodlar isləmək,
optimal sərait, yol və vasitələr müəyyənləsdirmək mühüm vəzifə kimi qarsıya çıxır.
Yas psixologiyasının ən mərkəzi problemlərindən biri təlim və əqli inkisafın arsılıqlı əlaqəsi, asılılıgı
məsələsidir. Bununla əlaqədar olaraq, bir sıra psixoloji problemlərin kompleks halda arasdırılması vacibdir.
Təlimin baslangıc dövründə sagirdlərdə emprik biliklə nəzəri biliyin münasibəti necədir? Yaxud onların idrak
fəaliyyətində hissi olanla rassionalın, obrazlı təfəkkürlə mücərrədin, konkretlə abstraktın nisbəti necədir? Onların
inkisaf təmayülləri hansı amillərdən asılıdır? ənkisaf prosesində bunlar arasında nisbət necə dəyisilir və s?
Müasir təlim psixologiyası məsələləri ilə əlaqədar aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, təhsilin
təkmilləsdirilməsi; onun əsrin elmi-texniki nailiyyətləri səviyyəsinə çatdırılması, təlim sistemində təfəkkür
tiplərinin dəyisdirilməsi ehtimalını irəli sürür. Yeni “model” nəzəri təfəkkür, yaradıcı təfəkkür “modeli”
olmalıdır.
Təhsilin məqsədi ilə baglı olan bu cür modelin yaradılması artıq tədqiqatların müxtəlif planda aparılmasını
tələb edir. Bunun islənilməsi komnpleks problem kimi üç cür elmi vəzifənin həyata keçirilməsindən ibarətdir:
birincisi, nəzəri təfəkkürün məzmununun, formasının və qanunauygunluqlarının müasir səviyyədə tədqiqi,
məntiqi-qnoseoloji sərhi; ikincisi, məktəblilərdə nəzəri təfəkkürün əsas vasitələrinə yiyələnməyə imkan verən
təfəkkür tiplərinin təsəkkülünün psixoloji mexanizminin öyrənilməsi, deduktiv metodların tətbiqi; üçüncüsü,
sagirdlərin nəzəri təfəkkürünün əsasını təskil edən məfhumların müəyyən sisteminə və onun komponentlərinə,
ünsürlərinə yiyələnmələrinə imkan verən didaktik, metodik vasitələr hazırlamaq. Bu vəzifəılərin hər biri özünün
qarsılıqlı əlaqədə olan xüsusi problematikasına malikdir.
əlamətdar haldır ki, hər üç elmi problem nəzəri təfəkkürün çox mühüm komponenti olan mücərrədləsdirmə
və ümumiləsdirmə səviyyəsi ilə məhdudlasa bilməz.
Bunun üçün cismi bütövlükdə bütün, ümumi əlaqə və münasibətlərində əhatə etməyə qabil olan elmi
mücərrədləsdirmə və ümumiləsdirmə zəruridir. Çünki elm, hadisələri təsvir etməkdən, onların əlaqələrini, yəni
mahiyyətini açmaga keçməlidir. Emprik yanasma isə cismin mahiyyətini, onun bütün tərəflərini, daxili
əlaqələrini askar etməyə imkan vermir, basqa sözlə, o, hadisə ilə mahiyyəti fərqləndirməyi təmin etmir. əsyaların
zahiri cəhətləri, gözə görünən cəhətləri əsas sayılır.
Beləliklə, təlim prosesində təhlil, tərkib, mücərrədləsdirmə, ümumiləsdirmə kimi fikri əməliyyatlar mühüm
rol oynayır. Bu cəhətdən müasir psixologiyada digər problemlərlə bərabər təfəkkürün inkisaf
qanunauygunluqlarının tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müasir elmi biliklərin təcrübədə yaradıcılıqla tətbiq
olunması məqsədi ilə onların dərindən dərk edilməsi və mənimsənilməsi təfəkkürün yüksək inkisaf səviyyəsinin,
o cümlədən mücərrədləsdirmə və ümumiləsdirmə qabiliyyətinin çox erkən formalasmasını zəruri edir. Hazırda
sagirdlərin məktəbdə müasir elmi biliklərə yiyələnmələri onlardan daha dərin, daha dəqiq ümumiləsdirmə-
mücərrədləsdirmə qabiliyyəti tələb edir. Çünki müasir məktəblinin təlim fəaliyyəti mürəkkəb prinsiplər üzərində
qurulur və həmin prinsiplərə: birincisi, elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar mənimsənilən biliklərin, məlumatların
zənginləsdirilməsi; ikincisi, təlimin sürətinin artırılması; üçüncüsü, sagirdlərin daha artıq nəzəri biliklərə
silahlandırılması; dördüncüsü, təlim prosesində məktəblilərin dərketmə imkanlarının, bilikləri təcrübədə tətbiq
etmək bacarıgının genisləndirilməsi və s. daxildir.
Bu tələblərin həyata keçirilməsi və təlim prosesində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün hər bir sagirddə
səxsiyyətin, təfəkkürün, o cümlədən əqli əməliyyatların inkisafına nail olmaq lazım gəlir.
Müdriklərin fikrincə, XXI əsr psixologiya əsri olacaq, psixologiya elmi həyatın bütün sahələrinə nüfuz edəcək,
ondan əməli isdə istifadə olunacaq. Məhz buna görə də hazırda müstəqil, suveren respublikamızda yeniyetmə və
gənclərin hərbi hazırlıq, siyasət, iqtisadiyyat, mühəndislik, ticarət, idarəetmə sahələrində zəruri olan psixoloji
xüsusiyyətlərini formalasdırmaq, psixoloji bilikləri dərindən mənimsəmis mütəxəssis kadrlar hazırlamaq qarsıda
duran vacib vəzifələrdəndir. Digər təxirəsalınmaz vacib vəzifə isə məktəbə, usaq baxçalarına, istehsalata
psixoloji xidmət göstərmək, usaqların, gənclərin inkisaf və tərbiyəsini düzgün istiqamətləndirmək, onların bu
sahədəki çətinliklərini aradan qaldırmaq məqsədilə məktəbdə, usaq müəssisələrində psixoprofilaktik,
psixokorreksiya isləri aparmaq, istehsalatda məhsuldarlıgın artmasına kömək etməkdir.
Beləliklə, bu problemləri həll etmək və qarsıda duran vəzifələri yerinə yetirmək üçün psixologiya üzrə baza
təhsilli, elmi isdə səristəsi olan kadrlar hazırlamaq lazımdır. əndi psixologiya üzrə ixtisas almıs və
psixodiaqnostika üzrə xüsusi hazırlıq keçən səxslər mütəxəssis psixoloq ola bilərlər.
Nəhayət, məsələlərə ümumi baxımdan yanassaq inamla proqnozlasdırmaq olar ki, üzümüzə gələn minillikdə
elə vaxt, dövran yetisəcək ki, millətin tərəqqisi onun hərbi qüdrətilə yox, xalqın maariflənməsi, təhsil və
səhiyyəsinin səviyyəsi ilə dəyərləndiriləcək və cəmiyyət, ziyalılar bu meyarlarla böyüməkdə olan nəslin fiziki və
intellektual imkanlarını inkisaf etdirəcəklər.