İNKİsaf və yaş psixologiyasinin mövzusu

AZəRBAYCANDA əNKəSAF Və YAS PSəXOLOGəYASI
Azərbaycan psixoloqlarından M.C.Məhərrəmov, S.S.Agayev, ə.S.Bayramov, ə.ə.əlizadə, M.ə.Həmzəyev,
Y.Kərimov, N.Kazımov, ə.ə.Qədirov, M.S.əbdülov, Q.əzimov, Z.M.Mehdizadə, ə.ə.Seyidov, S.Babayev,
A.U.Məmmədov, ə.N.Məmmədov, T.M.Mustafayev, S.Seyidov və basqalarının yas psixologiyası sahəsində
apardıqları elmi tədqiqat isləri psixologiya elmini daha da zənginləsdirmisdir.
Azərbaycan psixoloqları XX əsrdə yas və pedaqoji psixologiyanın müxtəlif sahələrini əhatə edən tədqiqatlar
aparmıs, əsərlər yazmıs, əldə edilən nəticələrə dair konfranslarda və dünya miqyaslı qurultaylarda, konqreslərdə
çıxıs etmis, məruzə oxumuslar.
XX əsrin ortalarından baslayaraq usaq psixologiyasının ümumi məsələlərinə, qanunauygunluqlarının askar
edilməsinə və usaqların əmək fəaliyyətinə, qavrayıs, nitq, diqqət, hafizə, təfəkkür, hiss və xarakterinin inkisaf və
tərbiyəsinə bir sıra kitab, əsər və məqalələr həsr olunmusdur (S.S.Agayev, Ailədə usaqların nitqinin inkisaf
etdirilməsi, Bakı, 1962; M.ə.Həmzəyev, Ailədə usaqların oyunlarına rəhbərlik, Bakı, 1965; ə.S.Bayramov,
Ailədə müstəqil təfəkkürün tərbiyəsi haqqında, 1957; Z.M.Mehdizadə, Usaqlarda təfəkkür və nitqin inkisafı,
Bakı, 1960; ə.ə.Qədirov, Usaqlarda idrak prosesinin inkisafı, Bakı, 1970; ə.ə.əlizadə, Usaqlarda kollektivçilik
hissinin tərbiyəsi, Bakı, 1963 və i.a.).
Respublikamızda kiçik məktəblilərin psixologiyası, onların fərdi psixoloji xüsusiyyətləri genis planda tədqiqat
obyekti olmus, usaqların idrak imkanları öyrənilmis, onlarda gedən sosioloji-psixoloji dəyisikliklər,
qanunauygunluqlar müəyyənləsdirilmis, kiçik məktəbli psixologiyasına çoxlu monoqrafiya, kitablar, qəzet, jurnal
məqalələri, 50-dən artıq namizədlik, dörd doktorluq dissertasiyası (ə.S.Bayramov, “Kiçik məktəb yaslı
sagirdlərdə əqli keyfiyyətlərin inkisaf dinamikası”, Bakı, ADU, 1968; M.ə.Həmzəyev, “Azərbaycan dili
orfoqrafiyası və durgu isarələrinin mənimsənilməsi psixologiyası”, Bakı, ADU, 1968; ə.ə.Qədirov, “Kiçik yaslı
məktəblilərdə mücərrədləsdirmənin inkisafı”, Bakı, ADU, 1974; ə.ə.əlizadə, “Cinsi demorfizm və səxsi
qarsılıqlı münasibətlərin formalasmasının psixoloji problemləri”, Bakı, ADU, 1975) həsr edilmisdir.
Azərbaycan psixoloqları yeniyetməlik yas dövründə psixi inkisafın xüsusiyyətlərini tədqiq edib öyrənmislər.
Bu məsələlər ə.əlizadənin, E.M.Quliyevin, ə.A.Fərəcovun, S.Məcidovanın dissertasiya və digər əsərlərində
arasdırılmısdır.
Respublikamızda gənclərin səxsiyyətinin formalasması, ideya-siyasi tərbiyəsinin, yaradıcı fəallıgının sosial
psixologiyası, bədii yaradıcılıgın psixoloji xüsusiyyətləri, təlim tapsırıqlarının mınimsınilməsinin psixoloji
əsasları da öyrənilmisdir (ə.S.Bayramov, T.Mustafayev, A.U.Məmmədov, Z.ə.Orucov, M.V.Vəliyev,
S.F.Sabanov, S.ə.Seyidov, D.T.Hüseynova, R.Cavadov, R.Qaragözov və s.).
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra milli psixologiya, Azərbaycan maarifçilərində
psixoloji konsepsiya, səxsiyyətin formalasmasının etnopsixoloji əsasları xüsusi tədqiqat sahəsi kimi diqqəti cəlb
etmisdir (ə.Bayramov, ə.əlizadə, R.əliyev, ə.Sultanova və b.).
Azərbaycan psixoloqları pedaqoji psixologiya üzrə də tədqiqatlar aparmıs, praktik əhəmiyyəti olan nəticələr
əldə etmislər. Belə ki, son zamanlar psixologiyanın tədrisi məsələlərinə diqqət artırılmıs, bu sahə üzrə xeyli
dərslik, tədris vəsaiti, metodik ədəbiyyat nəsr edilmis və tələbələrin, müəllimlərin, valideynlərin, o cümlədən
genis oxucu kütləsinin istifadəsinə verilmisdir (ə.S.Bayramov, ə.ə.əlizadə, Psixologiya, “Maarif”, Bakı, 1989,
M.ə.Həmzəyev, Pedaqoji psixologiya, “Maarif”, Bakı, 1991, ə.ə.Qədirov, ə.N.Məmmədov, Yas psixologiyası,
“Maarif”, Bakı, 1986, A.ə.Məmmədov, Təlimin psixoloji əsasları, “Maarif”, Bakı, 1993, ə.ə.əlizadə,
Q.E.əzimov, E.M.Quliyev, Məktəblinin psixologiyası, Bakı, 1990, B.əliyev, Məhkəmə psixoloji ekspertizası,
1994).
Azərbaycanda psixoloji fikrin inkisaf istiqamətləri, aparılmıs tədqiqatlar, əldə edilmis nailiyyətlər, elmi
nəticələr ə.T.Baxsəliyevin əsərlərində ümumiləsdirilmisdir.
Azərbaycan psixoloqlarının əsərlərində, dissertasiyalarında psixologiyanın ən yaxsı tədqiqat metodları seçilib
toplanmıs, eksperimentlərin qoyulusu, gedisi, aparılması sərh olunmus, arasdırmanın yol və vasitələri
göstərilmis, alınan nəticələr təhlil edilmisdir. Tələbələr, doktrantlar, aspirantlar, magistrantlar, gənc müəllimlər
elmi yaradıcılıgında tədqiqat isi aparmaq məqsədilə onlardan genis istifadə edə bilərlər.
Ölkəmizdə yas psixologiyası üzrə problemlərin tədqiqinə maraq durmadan artır. əndi istər ölkəmizdə, istərsə
də xaricdə psixoloqların əsərləri çap olunur, yas psixologiyasının elmi-nəzəri və praktik-tətbiqi sahəsində
qazandıgı nailiyyətlərdən bu gün genis istifadə olunur. Hal-hazırda yas və pedaqoji psixologiya üzrə
arasdırmalar, yaradıcı axtarıslar yeni metodlar əsasında davam etdirilməkdədir.