İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

45 
 
eyni  ekoloji  taxça  da  mövcud  deyil.Hər  bir  növ  hansısa  əlamətlərinə  görə 
digərlərindən fərqlənir. 
    Növün  ekoloji  taxçasına  dair  müxtəlif    (burada  şərh  olunan  və  olunmayan) 
fikirləri  ümumiləşdirərək    “Orqanizmin  ekoloji  taxçası  qanununu”  aşağıdakı  kimi 
formalaşdırmaq olar: 
    İstənilən  bioloji  növ  ətraf    mühit  amillərinin  məcmusuna  əcdadlarından 
alınmış  və  gələcək  nəsillərə  ötürülən    özünəməxsus    təlabata  malik  olub, 
təbiətdə  öz  ekoloji  taxçasını  tutur;  təkamül  prosesində    bu təlabatın dəyməsi  
yəni,  ekoloji  taxçanın  dəyişməsi  həmin növün  başqa  keyfiyyətə  (məsələn,yeni 
növə) keçməsi deməkdir.  
 
 
                                   4.2. İnsanın ekoloji taxçası 
 
İnsan-heyvanlar aləminin bir nümayəndəsi olub, məməlilər sinfinə mənsub bioloji 
növdür.Bir  sıra  səciyyəvi  xüsusiyyətlərinə  (şüur,əmək  fəaliyyəti,biososiallıq,nitq 
və s.) baxmayaraq,insan öz bioloji mahiyyətini itirməmişdir və ekologiyanın bütün 
qanunları digər canlı orqanizmlər kimi ona da şamil olunur. 
    İnsan  da  digər  canlılar  kimi    təkamül  prosesində  əldə  olunmuş  və  yalnız  onun 
özünə xas olan ekoloji taxçaya,yəni çoxsaylı ekoloji amillərin məcmusuna təlabata  
malikdir.İnsanın  ekoloji  taxçasının  yayıldığı  (lokallaşdığı)  məkan  ,yəni,ekoloji 
amillərin  rejiminin  əcdadlarından  miras  qalmış  tolerantlıq  həddinini  aşmayan 
yerlər olduqca məhduddur. 
    Bioloji  növ  kimi  insan  yalnız    yerin  quru  hissəsinin  ekvatorial  qurşağında 
(tropik,subtropik)  məskunlaşa  bilər.İnsanın  ekoloji  taxçasının  şaquli  istiqamətdə 
sərhəddi dəniz səviyyəsindən 3,0...3,5km-ə qədərdir. 
    Səciyyəvi  xüsusiyyətləri  (ilk  növbədə,sosial)  sayəsində  insan    öz  başlanğıc 
arealının (məskunlaşma yerinin)  sərhədlərini genişləndirmiş, yüksək,orta və aşağı 
enliklərdə yaylmış,okeanların dərinliklərini və kosmik fəzanı fəth etmişdir. Lakin, 
bütün  bunlara  baxmayaraq  insanın  fundamental  (əsaslı)  ekoloji  taxçası  praktiki 
olaraq  dəyişməmişdir.İnsan  başlanğıc  arealın  hüdüdlarından  kənarda  limitləyici 
amillərin  müqavimətini  adaptasiya  yolu  ilə  dəf  etməklə  deyil,özünün  yaratdığı  
xüsusi  müdfiə  vasitələrinin  (qızdırılan  mənzil,isti  paltar,oksigen  cihazları  və  s.) 
köməyi ilə yaşayır.Yaratdığı müdafiə vasitələrinin köməyi ilə insan özünün ekoloji 
taxçasını  imitasiya  (təqlid,oxşatma)  edir.Bu  isə,nəbatat  bağlarında,  heyvanxana-
larda,akvariumlarda və s. ekzotik bitki və heyvanlarn ekoloji taxçasının imtasiyası-
na  bənzəyir.Bununla belə,insana tolerantlıq qanunu nöqteyi-nəzərindən zəruri olan 
bütün  amilləri  hər  zaman  tam  yaratmaq    olmur.Məsələn,kosmik  uçuşlar  zamanı 
qravitasiya  (cazibə)  kimi  vacib  amili  yaratmaq  mümkün  olmur  və  uzunmüddətli 

---

46 
 
kosmik  ekspedisiyadan  qayıdan  kosmanavtlara  readaptasiya  üçün  vaxt  tələb 
olunur.Sənaye müəssisələri şəraitində bir çox amillər (səs-küy, titrəyişlər, tempera-  
tur, elektromaqnit sahəsi,bir çox maddələrin havadakı qatılığı və s.) daimi və ya 
dövri  olaraq  insan  orqanizminin  tolerantlıq  həddindən  kənara  çıxır.Bu  isə  insan 
orqanizminə  mənfi  təsirlər  (peşə  xəstəliklərinin  yaranması,dövri  streslər  və  s.) 
göstərir.  Ona  görə  də,  insanın  təhlükəsiz  əmək  fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün 
orqanizmə  təsir  edən  zərərli  istehsalat  amillərinin  azaldılmasna  yönəlmiş  xüsusi 
texniki və təşkilati tədbirlər sistemi mövcuddur. Lakin,elə istehsalat sahələri də var 
ki,burada  belə  amillərin  optimal  rejimini  təmin  etmək  olmur  və  bu  səbəbdən  də 
belə    istehsalat  sahələrində  (məsələn,zəhərlı  maddələrləişlənilən)  işçilərin  ümumi 
əmək  stajı və iş  gününün  uzunluğu(4  saata qədər)  məhdudlaşdırılır.  Vibrasiya  və 
səs-küyləri azaltmaq üçün nəqliyyat vasitələrində xüsusi konstruktiv tərtibatlardan 
istifadə olunur. 
    İnsanın  istehsalat-təsərrüfat  fəaliyyəti,təbii  resursların  emalı  (istismarı)  zamanı 
ətraf  mühitə  yayılan    əlavə  məhsulların  (tullantıların)  yaranması  qaçılmazdır. 
Suya,torpağa  ,atmosferə  daxil  olan  və  qidalara  düşən  kimyəvi  birləşmələr  də 
ekoloji  amillər  olmaqla,ekoloji  taxçanın  elementləridir.Bu  amillərə  ,xüsusilə  də 
onların  qatılığının  yuxarı  həddinə  münasibətdə  insan  orqanizminin  dayanıqlığı 
aşağıdır və belə maddələr ekoloji taxçanı dağıdan limitləyici amil rolunu oynayır.    
    Yuxarıda  çərh  olunanlara  əsasən  təbiəti  mühafizənin  ekoloji  baxımdan  ikinci 
qaydasını ifadə etmək olar: 
    Təbiəti  (və  ətraf  mühiti)  mühafizə  insan  da  daxil  olmaqla  canlı  orqanizm-
lərin ekoloji taxçasının saxlanması tədbirləri sisteminə daxildir. 
 
                 4.3. Canlı orqanizmlərin adaptasiyası və onun formaları 
 
    Adaptasiya  (lat.adapto-“uyğunlaşıram”)-orqanizmlər  (fərd,populyasiya,növ)  və 
onların  orqanlarının  quruluş  və  funksiyalarının  mühit  şəraitinə  uyğunlaşmasıdır. 
Bununla  belə,adaptasiya  müəyyən  bir    tarixi  uyğunlaşma  prosesinin-  
adaptasiogenezin  nəticəsidir.Canlı  təbiətdə  adaptasiya  təzahürünün  olması 
bioloqlara  XVIII  əsrdə  məlum  idi.Ç.Darvin  (1859)  müəyyən  etdi  ki,canlı 
formaların  (ilk  növbədə  növlərin)  təkamülü    onların  mühitə  uyğunlaşma 
təkamülündən keçir.Məhz,bu vaxtdan etibarən biologiyada belə bir nəticə bərqərar 
oldu  ki,adaptasiya  orqanizmə  qabaqcadan    verilən  daxili  bir  xassə  deyil,üzvi 
təkamülün üç əsas amilinin-dəyişkənlik,irsiyyət və təbii seçmənin təsiri altında hər 
zaman meydana gəlir və inkişaf edir.  Adaptasiya  istənilən orqanizmin yaşamasını 
təmin edir,onun artib-törəmə əmsalını yüksəldir və ölüm əmsalını azaldır. 
Hər  bir  canlı  orqanizmlər  qrupu  çərçivəsində  adaptasiyanı  daha  ətraflı  tədqiq 
etmək olar.Məsələn,məməli heyvanları məskunlaşma mühitinə görə (yerüstü forma 

---